Vorwort

Mundart...

Mundart…

Dini ureigeti Sproch, zeigt der wär de Besch, wohär de Chonsch ond ergendeinischau wohäre de wersch go. Si esch din Frönd, dini Muetmacheri ond Geliebti, bedüted Heimat ond get der Geborgeheit!

1.  En Hommage a eusi Sproch

 

Du besch vo Lozärn? Nei vom Henderland.G’hörsches de ned…?

…hend die Chnuschtis z’Lozärn inne mech gfrogt ond hend ned emol gwösst was e Ankebock esch. Mer Henderländer send eüs doch gwohned was Uftreit werd, Rüdis Stübis, Radiboz, met Hut ond Hoor oder Liberemänt, das heisst de öppe Tuttiquanti, alles Ufzässe. Ned nome Ech be halt e so, nei mer Allizäme, die ganzi Blootere, de Chniperi ond de Chnauseri, au glich wie de Chnupersager ond sogar de eländigi Gimmermee, au dä ghört do dezue.

De Baartli wo de Moscht holt hed ne guet Ghuuset. Jeze tuet är Huuse wöu er de ned als eine gälte wöu, wo Gschmalbartlet dörs Läbe hed müesse go. E Schmürzalicheib ond e Choderi esch är worde. Nome no Chlitüschle, Gänggele ond Brösmaligschäftli chasch met em no mache. Muesch em immer Nochecheibe dem Chnuschti, ond trotzdem macht er macht e Lätsch als hät er öppis Bosged ond die ganzi Tschuggerei wär hender em här. Das esch jo ned z’Verwondere be dem Karsompou Gestellasch ond dere Schwetti vo Grömpou vor sim Huus. Hääl esches be em Obe im Winter worde, ond derzue muesch Rüüdig ufpasse, dass de ned vertschlipfscht. Bigott es esch keis Gföu das alles au no Azluege be dem Möschteler ond Ruech dehei.

Wenn ech alle als Chend hendere Frigor be goge Schnousse de hets emänd derno es Donnerwätter gäh. Das han ech aber i chauf gno, wöu die feine süesse Sache send emmer no besser gseh, als es Muul voller Hampeissi oder Wäschpi die mer emmer weder adroht worde send. As chline Schnodderi ben ech kei Finöggu med Merzefläcke oder öppe e Laferi gseh. Au ned es Nüütali oder es Fägnäscht wo wie en Häftlimacher omhärgfiguretlet esch. Mer hed mech ehner müesse es bezzali Chüderle damit ech Justemänt zor Zyt weder Hei cho be. Im täufschte Winter, wenn’s Gschnebelet hed ond richtig Chalt esch worde, hend eus Höude alle d’Finger afo Neggele. Jede vo de Buebe, au wenn är med de Zonge vor Chälti a de Isestange gkläbt esch, hed emmer wölle de gröschti ond härtischti Sidian ond Bodesiech si.

Mer hei, der hei, si hei e Balari heitreit. Mer göi, der göit, sy göi ohni Parapluie id Schwömm. Me duet ned Gschmäderfräsig, wenn eim de Buur nome G’seichts vom Äber met Metou drinne, ond ned subers Fleisch vo de Söi zom Z’vieri abieted.

Wie chonsch au derhär, das nennsch du G’sonntiged si? Ohni e Hausbändu gosch mer de ned z’Chöut, ond nemm e Munifisou met. Es chönnt emännt de no si, dass die cheibe Nider der wönd Abpasse.

D’Schloflüüs hend en blooged. Es esch a der Zyt, dass mer alli met de Hüehner Ondere, i d’Fädere, is Strou oder is Guschi gönd. Chasch au Bei Strecke, e chli Abligge, de läng Wäg goge Hocke, Nöile oder Schluune om derno de ned z’gäch’Schnarchle wie en Sparsagi, dass mers ämänd no Zäntome ghört.

D’Muetter hed no zue mer gmeint: Bring mer jo kei Hotsch, e Scheesä, e Pfluutere, es Huschali, e Sträggele, oder gar es Räbise med uf e Hof. Muesch au ned grad als erscht’s met ere is Guschi gompe ond si gogge Säddle, als wär seie öppe nomme es Pfond Dräck. Dänk dra Bueb, s’Probiere ged Chend, drom heb Sorg zu der ond lueg guet Ome, dass Eini wo zue der passed findsch.

Eusi Sproch, s’Henderländerdütsch, esch zwor vo mer scho med de Muettermöuch ufgsoge worde, jedoch noch dene vele Uslandjohre de nome no ganz hende änegstöut. Parlez vous francais, Do you speak English, Parli italiano Hebräisch, Arabisch ond dezue deno die ganzi verfluechti Grammatik. För veli Johr zwor ganz wichtig, z’Äme med em Dude, em Leo ond em Langescheid. Jez aber im höchere Alter tüend sech die «Alte» sprochlechi Freiheit för mech ganz neu uf. Si verspricht ned nome ächti Gfühl, ungahnti Freiheite ond onbefangnigs Erläbe . Nei, si zeigt der wär de Besch, wohär du chonsch, ond ergendeinisch au wohäre du wersch Go. Si esch din Frönd, dini Heimat ond au es bezzali dini Geborgeheit. Si verzeiht der alli Fähler, denn du besch es wo si formuliert.

 

2.  E Bueb im Glöck

Es esch a eim vo dene vele schuelfreie Mittwoch- oder Samschtignomittäg afangs vo sächzger Johr passiert. Erwartigsvoll wie emmer a söttige Täg, hend mer jüngere Grabewägbuebe ond Meitli verosse, Uri Schwyz und Onderwalde, Plan Versteckis oder öppe Völkerball gschpielt. Mängisch send do bes zo zwänzg Chend dra beteiligt gseh ond de ganzi Grabewäg esch zom Spellplatz worde. Nüd aber au gar nüd het us chönne dervo abbringe die Nommitäg alli metenand z’Verbringe.

Gar Nüd? Mou Mou, es hed öppis gäh ond nome ei Umstand hed mech chönne dezue bewege, dass ech die illuschtri Grabewägbandi a söttige Tage verloh ha. Unmittelbar näbe em Hecht Fredou ond em Parisienne rond schlotende «Cebiengou» vo de Schmitte, hets e ganz e chlini Garage vom Baba Schuhmeyer gäh. Det inne, wartet en englische Morris Minor tuusig us de föfzger Johr, uf sini glägentlichi Erweckig dör de «Baba» oder dör eine vo de grössere Buebe, em Migou oder em Edgar blanget. Blanget hed ned nome das Autöli med emene Motörli met wenige Kilowatt. Blanget han au ech emmer a dene Täge uf es Usfährtli med Baba Meyers Auto. Mer sälber dehei, hend damals zwar au scho es Auto gha, en Simca Aronde esch es gshe, dä hed aber ganz wit ewäg i de Bleuematt onde, immer lang uf sin Meischter müesse warte.

Jeze zrogg aber zo dere Mini Garage vo Meyers am Grabewäg. Die Garage met dem graue Tor esch vo mer persönliech a söttige schuelfreie Nomittäg met Argusauge beobachtet worde. Hed sech a dene Täg dete de öppis bewegt, denn ben ech hellwach worde

 ond urplötzlech näbedrah gstande. «Darf ech med cho, Baba», esch mini Frog emmer weder gseh. Meischtens esch die Frog med emene behärzte, «Jo stieg i» vo s`Meyers beantwortet worde. Glöcklech ond z’Frede han ech de im Fond vom Auto Platz gnoh ond ha meischtens scho gwösst wos häre wird go. Hindere id Rohrmatt ond witer zom Sagemättali, wo Meyers alle no es Stück Wald bewirtschaftet hend. Immer a de Buechwiggere entlang uf de Chanzugrabestrosse fascht ganz hindere, äbe bes chorz vor em alte «Sagali», dem urtömleche Chrämerlade ond ere chline Beiz. Det hed eus alli alle de Baba Meyer noch de Arbed im Wald zom z`Zvieri iglade. Bevor es aber i die berümth ond beröchtigti «Schwarzi Beiz»  gange esch, hend mer aber immer müesse öppis derför Schaffe. De Vater Meyer hed «Büredelet» ond sini Buebe, de Edgar ond de Migou hend Bäum umto. Auch ech ha scho i junge Johre dörfe methälfe chlineri Bäum umzlo. De Migou hed de meischtens e Chälberstreck a Stehl am Ändi vo dere grosse Handsagi agmacht. Domet ech jo echli witer us de Gfahrezone wägbecho be ond trotzdem, dass Zog uf de Sagi esch gseh. Grad binere söttige Aktion esch es de einisch passiert. Uf ere Wystanne heds au no es Chrähienäscht gha, med einere no flogunfähige Chräie dene. Mer hend üs damols Entschlosse dä Vogou Hei z’näh, ond dör en Frönd vom Migou, em Hellmöller am Schlössliwäg lo Ufzieh lo. Au hend mer en au no grad uf de Name «Salesi» tauft ond hei si ine Kartonschachtle zom Heinäh guet verpackt.

Wäg dem Salesi hemer nätürli a dem schöne Nomitag ned wölle ond chönne uf euses grandiosi Abschlosszvieri bi de Mame Soppiger im Sagali hende verzechte. De Igang zo dere Beiz esch damals no dör de Chrämerlade voll vo allerei Garsoumpou grad inne die gueti (Gascht-)Stobe gange. Es hed ei einzige grosse Tisch med Bank ond Stühl, näbscht enere grosse Chauscht gha. E wonderschöni handbemolti Petroliumfunzle esch öber dem Tisch ghanged ond die hed de öppe grad zwe, ganz wichtigi Funktione gha. Zom Einte hed si eus allne i dere Stobe scho am frühne Nommitag es schumriggs Liecht gspändet, ond zom Andere hed si au no als «Brissago» Azünder dienet. Do derzue hend Buure ond Waldarbeiter us em nöchere ond witere Chanzugebiet eri fascht verchätschette Brissagi uf das Gstell gstöut ond hend so no einisch dene Stümpe es zwöits Läbe ighucht. Tradition esch au gseh, dass es heisses Wasser för es guets «Kaffi» med «Gügs» de scho am Morge frühe zom z’Znüni gäh. Das hed me brucht wohlwislech nome zor innere «Desinfizierig» oder Profilaktisch i de Erwartig vonere zuekönftig eventuell iträffende Pandemie, wies grad zo üsere Zyt Hüt derfall esch. Auso de Grondsatz, täglech mindeschtens es Henderländer Kaffi med Bere ond Öpfouträsch, esch de meh aus öppe Guet för die allgemeini Gsondheit vo de Lüt. Do damols die Beiz no e Schwarzi esch gseh, hed me sech jo politsch uf neutralem Bode befonde. Somit hend au Metgleder vo de «Class Politic», Partei hin oder Här, immer weder e Grond gfonde om das Sagali uf neutralem Bode ufzueche om ungsröhrt chönne z’Dischpidiere.

Esch es de gäge de Obig gange hed de Baba Meyer zom Ufbroch gmahnet. Gfahre esch mer de emol nome grad die erschte hondertfözg Meter, bes zor Buechwiggerebrugg chorz vor em Sagemättali. Eine vo de Söhn vom Baba esch de meischtens Usgstige ond hend s’Hömli a beidne Arme hindereglitzt. Schnöu no abe i d’Buechwiggere ond met de Arme onder die grosse Stei. Nor es chlys Wyli spöter esch es de mini Ufgab gseh die usgschleuderete Forälle us em höche Gras goge izammle ond ene de Todesstoss mittels Kopfnoss z’gäh. Somet wär de auno s’Nachtässe gretted worde.

Dehei acho hend mer näturli euses Mitbringsu de Salesi zom Hellmöller hindere brocht. Vo dem Tag a ben ech i dere Voliere zom Duurgascht worde. Es paar Woche spöter hed me de Salesi freigloh, ond oh Wonder, dä esch ned devogfloge, nei er esch i der Umgäbig be eus Chend blobe. Zor grosse Freud vo mer, aber au zor Freud vom ganz Schuelhus ond de z’Äni Pause, wo är regumässig während dem ganze Sommer verbi cho esch. Zom Abschloss esch är de au no vo mer «literarisch» verewigt worde. Leider esch die damoligi bewärtig dör min Lehrer vo dem Ufsatz, ned ganz e so Guet wie mini Beziehig zom «Salesi» usecho.

3.  Grabewägchend hend Schuelfrei

Mer Grabewägchend hend i üsere Freizyt domals nome Verusse uf de Stross, oder i de Wirtschaftsgebäude vo Wermelingers ond em Hecht Fredou, grad hender em Magazin vom Gschirrli-Peyer verbrocht. Versteckis, Völkerball, Rollschuehfare, Umhärestriele, Striche azettle ond vel anderi Speli, send a dene Nomitäg alle Trompf gseh. De Grabewäg hed för us alli s’chline Paradies bedüted. Ned nome wöu mer frei hend chönne mache was mer hend wölle, nei au wöu de Grabewäg bes ufe zom Gambrinus, eus ganz bsonderi Vorteil ond Vergnüege bote hed. Im November ond Dezember esch immer de Nordmann med sinere Wiehnachtsustellig Trumpf gseh. Hesch Dorscht gha de besch halt ome Gambrinus gschliche. S’Marie oder eri Schwöschter hend sech de scho för es Sirüpli lo Erbarme. Zwar wäri för de Dorscht, bim Mölk sine Eltere vor em Hus s’Wasser jo ständig glofe, aber das esch äbe för üs ned guet gnueg gsi. Lieber send mer no schnell goge Luege, öb ächt i de Rössligass ned es Fenschter vo de Worschti e spalt offe wär, ond mer bim Meyer-Schang hend chönne om es Redli Worscht goge Bättle. Hed das au ned klappet ond bim Tübaliwirt ond Bamert heds au nüd gäh, hesch nomeno chönne bes Riechsteiners oder bi de Muetter Mänz verbiluege, öpps ächt ned no Räschte vom Zobig vo de Arbeiter uf em Tisch gha hed. Kei Option esch för mech alle Heigo gseh, wo eigentlech emmer es Z’Obig gewartet hätti. Aber äbbe, frömdi Chriesi schmökit emmer besser ond so ben ech vel lieber no schnell bi de Meyer Meischti (Schuhhaus Meyer) verbigange. Dete hets immer öppis gäh, wöu d’Meyer Meitschi ond de Baba Meyer a üs Fäuder Chend e bsonderige Narre gfrässe hend. Wohl betütelet jo scho fascht e chli bemuetteret ben ech derno weder zo mine Gschpändli gstosse. Gäge die haubisebni, het denn de markanti Familiepfiff vo eüsere Muetter döre ganzi Grabewäg uf tönt ond das hed Unmissverständlech bedütet, «Hei Cho ond zwar Sofort». E zwöite «Warnpfiff» het’s somet nöme bruucht, denn Ämtlizyt ond am Siebni z’Nacht hend med Nochdrock Gruefe.

Ab em Maye, wenn mer vo Kneusocke träge uf Barfuess umgstellt hend, het’s es mängisch gäh, dass mer noch em Z’Nacht no einisch hend dörfe Use goge Spele. Spötestens aber gäge die halbi Nüni hemmer weder müesse Deheim si. Dämol aber ohni e Warnpfiff vo eusere Mame….!

4.  Makabers us em Schuehlade näbedra

Ufgwachse ben Ech uf de Sonnsite im Städtli Willisou, wo mini Familie sed em Johr 1888 en alti Beiz med dem wunderschöne Wirtshusschild us em siebzähte Johrhunderd betrebe hend. Näbe üsem Nochbur, em Hecht Fredou vo de Schmitte, hed de Baba Meyer sin Schuhlade gha. D’Chend vom Baba Meyer send euseri Spellkamerade gseh, wo mer es zwöits Deheime gha hend ond vel Zyt met ene verbrocht hend. Im Schuehlade vo erem Vater heds en Apparat gha wo üs alli magisch azoge hed. Wenn es öppe kei Chunde im Lade gha hed, send mer Chend i Lade gschliche ond hend üs uf die Wondermaschine gschtellt. Drü Chend hend glychzitig chönne luege was i der Maschine so fluoroszierend ufglüchtet het. Es send eusi eigete läbige Fuesschnoche gseh, wo dörs «Pedoskop» schuurig grüen afo uflüchte hend. Das «Fluoroskop» met zwöitem Name, hed mer damols brucht om be de Chend die richtigi Schuhgrössi chönne z`bestimme. Dass die Dosis Röntgestrahle wos bruucht derzue, chönti gföhrlech för d’Mönsche, ond ganz speziell för üs Chend chönnti si, hed damals no niemer glaubt. Jedefalls hend mer Chend die Glägeheit immer weder gnotzt z’luege, wie schnell mer doch us üserne Schuh dönd usewachse.

5.  "L'Eau de Schmitte"

 

De Fredou Hecht en körperlech imposanti Person, emmer med Lederschorz, schwarzem Grind ond met sinnere donnernde Stimme handierend, das esch de Städtli Schmid vo Willisou gseh. I dere Schmitte, grad zwösche em Schuehmeyer ond de Sonne gläge, hed är sine vele Burechonde ond de derzueghörige Ross, mächtig chönne de Marsch blose. Undiplomatisch wie es sini Art esch gseh, aber i sim Innerschte doch de Härzensguet hed er eus Chend, ond ganz speziell au mech, trotz sim Gehabe eifach nome fasziniert. Wenn emmer möglech ben ech zo em öbere i die Schmitte ond ha dem Schauschpel wölle Biwohne, ond vor allem han ech wölle «Bischmöke», wenn si d’Ross hend afo Bschlo.

Vom Grabewäg här bis före, das heisst genau bes vis a vis vom Paulus Bronne, esch die Butig nome ei grosse abfallende Schluch. Vom Grabewäg zor Sonnsite vom Städtli eifach, das esch en passable Schlichwäg för eus Chend gseh, wenn eusi Muetter de «Heichopfiff» us em Fenster blose hed. S’Risiko derbi, dass mer vom alte Hecht vertwötscht worde wärit heds zwor gä, aber das hemmer immer weder i Chauf gno.

Em hendere Teil vo de Schmitte hed es Platz för maximal vier Ross gha. Massivi Holzplangge, als Unterlag vo dene Stellplätz hend de Ross d’Sicherheit bote, dass die während dem Bschlo en guete Stand hend chönne innäh. E chli witerfohre, uf halbem Wäg is Städtli, esch die grossi Ess med emene grosse Cholereservoir onde enne es Abschreckebecki för die glüehige Hufise gstande. Das esch de Arbeitsplatz vom Josef, pardon em Seppi oder wie mer Alli en grüeft hend, de «Cestbiengigi» gseh. Är de Handlanger, Gemmer- ond Bringmermönsch vom sim Chef, esch en ganz e bsondrige Ma. Sis Markerzeiche, de Schlitzohrigi Blick ond dezue e Cigarette im Muhwinkel. Die hed Är bes uf wenigi Millimeter abegraucht ond sech derbi fascht nie d’Schnörre verbrönnt. Sini Mulegge send med de Zyt emmer dönkler worde ond hend fascht die glichi Farb agno, genau wie sis med Cholestaub verschmierti, emmer schwarzi Gsicht. Schaffe ohni e Schlot im Mul, das hets bem Cestbiengu ned gäh. Do hed är de e Linie gha. Nome ei Marke esch för en i Frog cho, Parisienne rond emmer ohni Filter, för ganzi füfenachtzg Rappe s’Päkli. Öppis anders esch före Cebiengi ned i Frog cho.

S’Rauche, respäktivi s’Schlote hed zom Cestbiengigu sinnere Läbeslideschaft ghört. S’Bsorge vo sinnere zwöiti Liebi im sim Läbe, täglech es par Fläschli Bier, esch de scho diffiziler gseh ond hed müesse guet zom Vorus planet si. Sin Chef de Fredou hed es de öppe gar ned gärn gseh, wenn de Josef annere Fläsche Gärschtesaft umegmämmelet hed. Esch Är de med ere Bierfläsche vertwötscht worde, so hed’s de gräpplet ond gsirachet, dass d’Wänd nome eso gwagglet hend. De Alfred Hecht hed’s eifach gar ned gärn gseh, wenn de Cestbiengu de Gärschtesaft be eüs i de Sonne, oder i de Tübalibeiz obe esch goge Bsorge.

Ei Lichtblick hed es den no im Tagesablauf vom Cestbiengi ghä. S’usdehnti Mittagsschlöffli vo sim Chef em Fredou. Das hed em die grossi Freiheit bote sin Vorrat a Gärschtesaft weder à jour z’bringe. Dä jedoch hed är müesse guet verstecke, damit de Fredou en ned öppe findet oder gar Usläre tuet. Genial, aber e chli gwönigsbedürftig esch sis einsami Tranksameversteck gseh. Onder de Ess im Cholefach hed de Cestbiengi e brandschwarzi Holzchischte platziert. Die Chischte aber gross gnueg dimensioniert för sini Tagesration vo dem «heilige Gärschtesaft», ond guet zuedeckt med Flammchole förs tägleche Für. Uf de Ess das glühig ond funkesprühende Ise, emmer bereit för en Zwöierschlag uf em Ambos. Onder de Falmmchole parad ond bereit de prickelndi Gärschtesaft, um derno Schlock för Schlock bi de sech nöchscht bietende Glägenheit d’Kehle vom Cestbiengi chönne z’Erfrösche.

Chef ond Handlanger schaffid normalerwis Hand i Hand as chönti nüd, aber au gar keis trüebs Wässerli die Harmonie zerstöre. Bsitzer vo de Ross, d’Buure hend die schwierigi Ufgabe gha während em Usschnide vo de Huf, Bei vo de Ross Ufezha. Noch em Usschnide chond s’Apasse vo de funkesprühende Hufise. Urplötzlech verwandlet sech de hinderi Teil vo de Schmitte in es chlises Rauch- ond Näbumeer. En härzbetörende Duft «L’Eau de Schmittte» esch am Entstoh. Es feins Döftli, bestehend us em Gschmack vo frösch gschissne Rossbomele, gmischt med em «Odeure» vo dene uralte urintränkte Holzblangge, ond letschtändlech als Hauptzuetat dä feini Gschmäcklidoft vom brönnende Huf. Das hed de die goldig, jo fascht söchtig machendi Mischig, förs Parfüm «L’Eau de Schmitte» härgä. Nor eis hed das i de Auge vom Cestbiengi no chönne öberträffe. Es Bier us sinnere Zauberchischte, sobald de alti Hecht sin Chund zom z’Nüni oder z’Vieri bätte hed. Wenn de das prickelnd ond schümendi Nass dör sini Kehle hed chönne Aberütsche, das esch s’einzig mol am Tag gseh wo de Cestbiengi ohni sini zwöite Lideschaft, em Parisienne Schlote uscho esch.

Worom ech das alles weiss?

Us verständleche Gründ han ech als Chend während em Bschlo vo de Ross ned dörfe i de Schmitte awäsend si. Ech jedoch, als Drüchäs-höche ond immer gwonderige Bueb, ha emmer wölle debi si wo öppis am Laufe gseh esch. Not macht erfinderisch, ond Lueg do au ech ha min Logeplatz be dem Spektakel gfonde. Uf de Schuehmeyerstäge hockend, grad e chli sitlech osserhalb vo de Schmitte, hed äs es grosses Milchglas-Drohtfenschter med emene offne Guggerli gha. In erschter Linie för en besseri Loft während em Bschlo, hed das Guggerli emmer müesse offeblibe, ond hed mer so erlaubt die Szenerie chönne filmrif z’Beobachte. De krönendi Abschluss vo dem «Rösseler-Heimatfilm» esch denn aber no offeblibe.

Esch d’Arbet am Ross de fertig gmacht gseh, so hed de Fredou sin Chond ufe is Büro zor Abrächnig bätte. Das esch die Glägenheit gseh för ne chorze Cholegriff id Chischte. Cigarette us em Mul, d’Fläsche agsetzt ond drissg Sekunde spöter esch si lär gseh. Die bruni Fäsche chorz is Gägeliecht ghebet, nome zor Kontrolle öb jo kei Tropfe vo dere Chostbarkeit übrigblibbe wäri, esch denn sin Blick meischtens zo mer zom Guggerli Ufegange:

«Edwin, gang hei ond hol mer es Parisienne rond ond dezue es Bier. Seisch i de Serviertochter ech chömi nochhär choge zahle. Aber Gäu passisch uf, dass dech de Fredou jo ned öppe gseht!»

Esch de Cestbiengi einisch guet ideckt gseh met Tranksame ond dene ronde Speuz verursachende Zigis, so esch d’Wält för en weder in Ornig gseh. Nüd me hed siner Lune chönne Trüebe. Gschaffed hed är die ganzi Woche vom Mäntig bes am Samschtigmittag, vom frühne Morge bes am spötere Obig, ond das ohni Unterlass. För en wechtig esch nome gseh, dass de Gärschtesaft gflosse ond em sini gliebte Zigis nie usgange send. Z’Chele oder i Usgang am Sonntig z’go, das hed är ned för nötig ghalte. Ech ha en nie Gsonntiged innere Beiz gseh hocke, om öppe sis wohlverdiente Wocheändbierli z’Gniesse. Nei, au am Sonntig esch är med sim verdreckte «Blauma», aber zom Wocheändi emmer med emene frösch gwäschne Hömli, i de hendere Schmitte be de offne Tör ghocked. Gedoldig hed är gwartet bes es Chend vo de Grabewägbandi verbi cho esch.

«Gosch mer schnöu is Tübali ue ond……

Das sind för en die gflöglete Sonntigswort gseh, wo sini Wält id Ornig brocht hend. Es esch eim e so vorcho, dass de Cestbiengi nome druf warte tuet dass es Mäntigmorge wird, ond är weder darf afo i de Schmitte goge Chrampfe.

Einisch oder zwöimol im Monet esch de Mäntig för d’Städtli Schmitte e ganz bsondere Tag gseh. A dene Täg esch au de Alfred emmer scho am frühne Morge i de Schmitte gstande ond hed lutstarch Awisige för de abrochni »Grosskampftag» gäh. Als erschtes hed de Fredou die drütörig bruni, städtlisitigi Igangstöre sperangelwit ufgmacht ond hed das jongi Tagesliecht i fordere Teil vo de Schmitte ineglo. Au dete esch e grossi Esse med e hufe Chole gstande, aber zom Leidwäse vom Cestbiengi, dämol ohni sim iserne «Notvorrat». E grosse Hufe Chole hed mer zom Glühe müesse bringe, om die füf bes acht vom Wagner brochte Holzräder chönne z’Bereife. Das Bereife vo dene Räder, en unsäglech schwäri ond schweisstribendi Arbet, esch die grossi Spezialtät vo de Städtli Schmitte gseh. Städtli uf ond Städtli ab hed jede Gschäftsma ond jede Bsuecher a dem Tag metbecho, dass im Städtli öppis ganz bsonders passiert. Amene gwöhnleche Wärchtig hed niemmer vo de Städtlibsuecher sech öber die wonderschöne, is Trottoir iglassene rosafarbene Steimarmorplatte med emene Isehogge i de Metti, gwondered. Die Platte esch eifach do gseh ond die meischte hend ned gwösst för was die chönnti guet si.

Näbem afache vo de Chole, zonere ständig rotglühende Gluet, esch s’Ufbocke ond s’Ufzieh vom Wagerad reini Chefsach gseh. Uf das hed de Fredou wie en Häftlimacher glueged. Maas ond Istellig hend de genau müesse stimme damit die Räder de au jo zentriert platziert worde send. Bim Bereife vo de Wageräder im gsamte Ablauf hed es nome ei Chef gäh, nähmlech de Fredou med all siner Erfahrig. Nüd hed dörfe schieflaufe. De Flachisereife, wo im Afangsstadium vom Berarbeite no gar kei Reife gseh esch, hed is Für müesse um glühig z’wärde. Hend de Stärne richtig afo funkle esch de Fredou med em Cestbiengi zom grosse Ambos übergange. I der einte Hand die grossi Isezange ond i de andere Hand e schwäre Schlegu. So hend die beide im Zwöitakt das Ise öberem Ambos rond gschobe bes em Fredou sis Augemass gseit hed, es esch guet e so. Das Ise chond nomol is Für ond wird mehrmols heiss gmacht. Esch das alles passiert, de muess es schnöu go ond niemer darf im Wäg omesto.

Hend d’Hälfer die vier Sprötzchanne am Städtli-bronne voll med Wasser gföllt? Legit Hammer, Zog- ond Stemmise am rechtige Platz ond ned öppe gäge d’Hand? E letsche Blick id Rondi ond e chorze Schrei vom Fredou: «Achtung mer chömmid» ond scho hend die Beide de glühendi Ring i d’Zange gno ond send veruse gsecklet zom schönrosa Stei. Ufgleit ufs Holzrad, do fod de Reife grad afo rauche ond brönne. Chef ond Handlanger nänd s’Zogise id Hand, om dä Reife öber die Holzfälge chönne dröberzieh. Schnöu muess das go, sösch verbrönnt die ganzi Sach. Grob grichtet wird med dem Schlegou ond es tönt dörs ganzi Städtli uf ond ab. Schlag öber Schlag, ond weder ei Schritt witer, nomol s’gliche ond das jewils grad zwoimol ganz rondome.

«Wasser, wo esch das cheibe Wasser, schreit de Fredou med sim gwaltige Organ. Scho esch de Cestbiengi do ond schreckt das Ise med Wasser us de Sprötzchanne ab. Gfohr esch verbi ond de Chef hed sech beruhigt. Es god nomeno as Norichte vom chalte Ise med emene Holzpflock ond zwe Schlegou. S’Rad stellt mer nomol chorz is chalti Wasser, damed es no ganz cha uschüele, ond scho vod de nöchschti Dorchgang vo Neuem a.

Dämol hed ned mis Guggerli ned muese als Logeplatz härehebe. Nei ganz komfortabu ben ech uf mim rote «Wisa Gloria» Drürad ghocked ond ha dem tribe, z’äme med de ganze Grabewägbandi chönne vom Trottoir us zueluege. E chli Beduure han ech med em Cestbiengi de scho gha, ob sim gosse Dorscht be dere heisse Arbed. Me as nome einisch beni schnell heigschliche ond ha mine Eltere es Fläschli vo dem begehrte Gärschtesaft gschtibitzt, ond si em «Josef» frei Hus glefered.

6.  De Höttebueb

I be knapp zwölfi gseh, e chline Schuelrebell, ond be täuif im vorpupertäre Alter gsteckt. E chline Chraftstrotz ben ech de scho gseh. Eine voller Speuz ond sportlech es chlises Ass, aber schuelmässig voll of Kollitionskurs med mim jonge ond no unerfahrene Lehrer. Mer beidi hend eusi Machtkämpfli wo emmer es nome gange esch ganz offe metenand ustreit. Ech ha natürlech damals ned wölle wohr ha, dass am Ändi de Lehrer ond ned öppe ech am längere Hebou wördi hocke. Mini agstrebti versetzig id Mittel- oder Sekundarschuel esch de au plötzlech nüme zor Disskussion gstande, was sech am ändi vom SchuelJohr de au bewohrheitet hed.

Zo dem Chröppou vo Lehrer no eis Johr meh id Schuel? Nei Danke.

Ech ha mech chönne öbber es siebets PrimarschuelJohr be emne altverdiente Oberstufe Lehrer, de doch no chönne för die höcheri Schuelusbildig qualifiziere. Dezwösche esch aber de no so mängs passiert, was mis zuekönftigi läbe beiflussd hed.

Miner Eltere hend sech de lang berote ond hend de Entschloss gfassed mech no meh ond no läbesbejohender z’Untestötze. Als erschtes hends si Beschlosse, dass es a der Zyt währi mech i de Dinge vo Ma ond Frou e mol so richtig Ufzkläre. Min Vater hed de au vo miner Muetter de Uftrag gfassed, die doch i de damalige Zyt no es bezzali heikli Ufgabe z’öbernäh. De erschti Sonntig esch de au no oni das «Läbensgspräch» zwösche Vater ond Sohn verbigange. Erscht am Sonntig druf heds de uf Drock vo de Muetter gheisse: «So jeze er Beide, machet e Spaziergang ond nänd euse Hond, de Zorba au grad met.». E mim Vater esch noch dem dem «Befähl» gar nüd me anders übrigblibbe, als i mer ond em Zorba z’pfiffe ond mehr send abdüüsed richtig Sprötzebhüsli. De Ufe bes zor Öli, rächts ab am Mühlebächli ond am mim ehemolige Chindergarte verbi, hemmer alli drü no Tuch i d’Wält usegluegt ond kenne hed es Wort gseith. Uf de Höchi vom Bündner Vehdockter ond em Wildhüeter grad obedra, hed’s de mi Vater nömme Usghalte. Genau gägeöber vo de Grundsagi hed er gstoppt ond meint ganz Ärnscht zo mer:

«Weisch du we das eso got, zwösche Ma ond Frou»?

Ui, jeze hed är mech doch uf em lingge Fuess verwötscht. Im erschte Momänt han ech ned grad chönne Antworte, denn e söttigi Frog han ech vo mim Vater nie erwartet. Chorz han ech Überleit ond ha denn Nasewis gantwortet: « Jo Papi, das weiss ech scho alles, dass esch mer alles nüd me Neuis». D`Erlichterig ond das Ufatme vo em sälber, genauso au wie vom  Zorba eusem Hund, han ech i mer förmlech gspöhrt. Chorz druf abe meint min Vater zo mer, ganz eso wie zwe Männer metenand düend Rede,

«Jo Bueb, de esches jo Guet, s’Mami hed drom gmeint du segsch no ned richtig Ufklärt ond ech sölli e moll med der vo Ma zo Ma Rede»!

De räschte vom Spaziergang, hindere bis zom Hirserewasserfall, hend mer drü «Manne» derno völlig erlichteret ond z’frede chönne under d’Füesse reschpektive Pfote näh.

Dermit send aber de ned alli «Problemli» vo emene so junge Chraftprotz wie mech us deWält gschobe worde. Zom guete Glöck esch min Vater au no Waisevogt ond do dermit au Verwalter vom em Spittou zueghörigi Schlosshof gseh. Zwe fescht Agstellti ond ganz e Hufe Helfer us em Spittou hend dä Hof zo dere Zyt no fascht täglech, näbscht dene Hufe Tierli, beläbt. De Meischteknächt mit sim Mäller hend uf em Schlosshof obe de Ton agäh. Eines Tages hed de min Vater de gmeint, öb ächt ech ned au es paar Batzali wölli verdiene, es gäbi Arbed obe im Schlosshof. Di sueched en guete Hüttebueb för am Obig om med de Möuch id Chäsi z’fahre. Föfzg Rappe näbscht emene Z’Nacht bes Busmes deheime, das ligi de scho dene, hed är no gmeint. Aber gäll dänk dra, wenn de das machsch, das gölted de för alli sebe Wochtäg. Wend de einisch ned chasch den bsorgsch för en Ersatz under dine Frönde, hed Zuesag vo mim Vater för dä Job de glutet. Jedefalls ech ha die Ufgab öberno, grad ned z’letscht darom, wöul ech uf dem Hof e ganze bsonders treue (Liedenswäg)Kamerad för mech vorgfonde ha. Riggo hed dä gheisse, ond hed es Stockmass vo fascht sebezgg Santimeter ond gäge die sächzg Kilo uf d’Woog brocht. Zwor ned Rasserein, aber es Hofhundegmisch Marke Troitttoirmischig. E treui Seeou bes a Bach abe, solang är abonde gseh esch. Esch är aber nome einisch abcho ond siner Frühligsgfühl send i em erwacht, denn esch es om en Gscheh. Wie er bim Läse vo dere Gschicht chönnid erkenne hend mer Beide somet ganz guet zonenand passed.

Jede Obig, chorz vor de Sächsi ben ech vo Deheime abgseklet ond ufe i Schlosshof grennt. Chum ben ech det Obe acho ond ha Brätter vom Gölleloch beträtte, het es afo gottsjämmerlech Jaule ond Bälle vom hindere Teil vom Hof här. «Riggo gos Mad» esch Devise gseh ond ech ha pressiert sis Gschirr ond de Möuchwage bereit z’mache. Esch alles parat gseh, denn han ech henders Huus müese dä Chraftprotz vo emene Kärli goge hole. Dör de Stall döre, amene wilde Muni verbi esch är de meischtens nome uf zwöi Bei met mer im Schlepptau us em Stall gstörmt. Esch är aber einisch Agschirred gseh, hed urplötzlich Rueh gherrscht ond me hed nome no s’hohli Chlopfe vo sim Schwanz uf de Göllelochbrätter ghört. Sogar die möuchschlabberndi Chatze vor jedem Stall, hend en nömme chönne gross ufgregge. Vollkomme z’frede hed är of mech gwartet bes ech de alli Bränte fertig ufglade ha. Vier bes sächs Channe Möuch, je noch Saison han ech emmer derbi gha. Auso bes zo hondertzwänzg Liter wysses Gold, ond nätüürli au d’Verantwortig derför, send uf minere doch no sehr schwache Schultere glaschtet. Vom Schloss obe abe esch es verreckt stotzig dörab gäge d’Öli gange, wenn mer e so grossi Ladig hendedroff gha hed. Em Riggo esch das glich gseh. Ä resch med mer im Schlepptau dörabgsecklet öb Ghaue oder Gstoche. Egal öb ech noche möigi oder de au öppe ned. Es hed nüd anders gäh as de ganzi Charre hendeufe uf de Absteller abezlo, denn e Bräms het’s keini gha. E Fonkestrahl hed jedesmol afo ufsprüeh, so dass mer alli drü Mönet, hend müesse zom Fredou Hecht id Reperatur om e neue Ständer go lo ännemache. Im letschti steile Bez abe zom Sprötzehüsli ond zom Hl. Bluet, han ich s’Ladegwicht e chli chönne azieh, damit de Eiachser au usbalanciert esch worde. Med Riese Schritte esch es de dörs nideri Tor is Städtli inne gange. Am erschte, zwöite ond au no am Paulusbronne ond somit au amim Dehei verbi. Am Poschtplatz de han ech de Riggo meischtens de chönne zöggle, ond är hed Lammfromm die letschi Strecki abe zom Chäser Sommer onder sini Pfote gno. Einisch acho hed är Rueh gäh ond er hed nomeno gwartet uf sis Wasser won ech em jedesmol organisiert ha. Jeze esch es a mer gläge, die schwäre Channe abem Charre z’Hiefe ond Möuch uf d’Woog ond is Chessi dörs es feins Siebli inne z’schütte. Hendehär han ech de zwöimol vierzg Liter Serte för d’Söi, näbscht de lääre Brännte met hei ufe Hof bringe, das esch im Uftrag innbegriffe gseh. Im Sommer es Glacé im Winter es Möckli Chäs hed de alti Sommer mer als Hüttebuebe meischtens de zuegsteckt, so dass sini Frou de jo nüd gmerkt hed.

Ab dör Büsch ond Heizue hed äs jeze gheisse, aber dämol nömme dörs Städtli, denn «d’Show Time» esch scho lang verbi. De Grabewäg oder d’Adlermatte deruf im flotte Marsch eschs gange, immer i de Hoffnig die Eifamiliehusbsitzer heigit eri Wau-Wauali sorgfälltig igsperrt, sodass de Riggo ond ech oni Konflikt dör de Grabewäg oder döre Adlermat-tedschungel hend chönne döruflaufe. Am Sprötze-hüsli acho hend mer Beidi zerscht emol es chlises Päusali brucht. «Chom Riggo mer beide Packits» han ech derno ufmonternd zo em gmeint, wohlwissend dass ned ech s’ganzi Gwicht tue Schleipfe sondern dä armi Cheib vo Hond, ond das de ganz allei. Im Ölirank obe het’s scho weder es Päusali bruucht, das hed emmer müesse si. Treuhärzig ond stark för de letschti Stutz ufe zor Stadtmur ond zom Schloss hed de Riggo sech buechstäblech am Rieme grisse ond ech Latschi nomeno eifach so näbedra. Ändlech im Schlosshof acho ond witer ufe zom Ablade vo de Serte i Söistall, om derno alli Channe met söttig heissem Wasser suber Uswäsche, das hed  auno müesse si.

Zrogg im Schlosshof hed mini sorg em Riggo golte. Wasser vom Schlossbrunne, sovel är nome hed möge Suufe ond genauso hed min Schicksalfrönd au no öppis z’Frässe brucht. Vorbereitet esch dä Schmus vo de Büri worde ond de Mälli hed derför gsorged, dass emmer gnueg dervo ume gseh esch. Ech han auso nomeno chönne Serviere, ond kei drissg Sekonde spöter esch radibotz nüdmeh uf dem Blächtäller gseh. Dä jeze lammfrommi Kärli folgt mer dör de ganzi Stall am wilde Muni klaglos verbi. Hende Osse vor sim Hüttli luegt er mech nomeno treuhärzig a. Han ech emänd öppis Verässe? E chli frisches Strouh förs sis Hüttli, das wärs was är no sötti ha.

Die ganzi Zyt as Hüttebueb med emene so e tolle «Frönd», derzue e verständnisvolle Meisterchnächt, emene Amsterdamer scheggende treuhärzige Mälli, vellne Möschteler ond Mägd us em Spittou als Hälfer, die hed mech unheimlech prägt ond gformet. Tolerant ben ech det Obe worde ond au a mer sälber Gwachse ben ech, ob dem vele Leid ond dene Schicksal wo ech derbi ha chönne Beobachte. Hed e Sou Gfärlet oder e Chue hed dä Obig no wölle Chalbere de heds ned gheisse, ech gang jeze Hei. Med em Mälli z’äme ben au ech de i Schoregrabe inneghocked ond han gholfe a de Chetti t’zieh. Esch de das Chälbli einisch uf dere Wält gsond acho esch, erscht denn ben ech Heigange.

7.  De Mäli ond s'Neueschwanders

Fascht jede zwöite Tag han ech min Vater, de Waisevogt hindere i Spittu zo de Schwöschter Oberin begleitet. Ech als chline Drüchäsling han mech uf dä Bsuech immer gfreut, aber au gförchtet. Gfröit dorom, wöu d’Chuchischwöschter im erschte Stock es grosse Härz, sprich veli Guezzli för eus Gofe emmer parad gha hed. Jedoch das esch ned ganz alles gseh was mech a dem Armelüt-Spittu so azoge hed. Nei, uf de Rücksite vom Spittu heds e drüstöckigi hölzigi Osseveranda gha, die sech wonderbar zom Versteckis spele geignet hätti. Hätti dorom, wöu dä Spittou i eusne Chenderauge u es bezzali gförchig vorcho esch. Eusi Forcht, vor allem vor em oberschte Stock, esch ned ganz unbegröndet gseh, wie das hüt nochwyslech bekannt worde esch. Det Obe send nähmlech frühner die Igsperrt worde wo sech ned ad «Spittou Regle» ghalte hend. Eine bes drü Tag Igsperrt sends worde, wenn sie sech konsequent gweigeret hend eri zuteilte Ämtli uszfhüere, ond sech so vo der Arbed dröckt hend.. Genauso esch verfahre worde, wenn de Einti oder Anderi sech innere Beiz bim Mämmele hed lo verwötsche. Hed öpper vo de Insasse wölle s’Hus verlo, de hed är oder besser seie sech bi einere vo dene zwe Schöschtere müesse abmälde. Das hed de aber ned e so guet funktioniert. Vor allem d’Manne hend do eigentlech es liechts Spel gha. Ere Schlofsaal esch grad näbem Igang gläge, ond derzue hend si au no täglech müesse ufe id Spittuschür (Schlosshof) goge Schaffe oder s’Znüni reschpektiv z’Vieri i Stall ond ufs Fäld de Lüt goge bringe.

Veli vo de Bewohner vom Bürgerspittu han ech as Bueb no persönlech kennt. Die Einte send offe gseh die Andere eher Verschlosse ond Chnuschtig. Kritierie worom öpper im Spittu hed müesse sin Läbes-obig verbringe send em Läbe entsprechend manigfaltig gseh. Ei Hintergrund als Basis hend aber alli Insasse gha. Jede ond Jedi vo Dene send «Armegnössige», aber au no heimatberechtigte döre Heimatschyn vo Willisou gseh.

Allergattig Choschtgänger send i dem Spittu so währed de letschte öber zweihondert Johr i ond usgange. Arbeitswilligi näbe Arbetschüche, geischtig Wiffi näbe Behinderte, die ganz Grissene näbscht de absolut Clevere ond derzue emmer weder öppe es Original.

Grad e so eine esch de «Lach-Soppiger» gseh med sim Markezeiche em markant, dominant oder mängisch au nervöse Lache. Ned jede im Städtli hed das Lache goutiert, ond so hed me mer verzellt esch de Lach-Soppiger öfters de au öfters Missbrucht worde, om imene nochburlichi Strit nochli meh Öl inne z’giesse. De Spengler Gödou esch so eine gseh, wo do alle gärn no e chli zöislet hed. Wenn alle de Tierarzt Grüter sälig, i einer Ruhe hed wölle id de Bierhalle äne sis Fürobigbier zelebriere, hed de Gödou em Lach-Soppiger med Absichte ond klammheimlech füf Bazze zuegsteckt. Die füe3f Bazze hends im Hosesack vom Lach-Soppiger de ned öppe lang usghalte. Schnurstraks esch au är i die Bierhälle öbere ond hed sech eine oder zwe vo dene billigschte Fususchnäps gönnt. Gspannt hend alli Gäscht derno nome druf gwartet was jeze passiert wördi. Natürli s’Unvermeidlichi esch passiert. Chorzom hed de Soppiger afo Giggele ond Lache, sodass er nömme hed chönne ufhöre, was de Vehdokter Grüter wederom fascht zor Wyssgluet brocht hed. Druf abe hed är jedesmol grad Zahlt ond esch schnurstracks Heigange.

Au de Nägali Sepp, er esch en willige Hilfschnächt im Schlosshof obe gseh. Guet Gsonntiged, med Frack ond emene Rondgögsli (Melone), hed är dä modischi Trend för sin Chelegang zelebriert. E bsonderei Nommere esche de Meier Seppali gseh. Är, de ned gwählti aber sälbschernannti «Gmeind-amme» us em Spittu, aber au ned ganz e so gschaffige Ma, hed me auscho z’Lözärn inne wäge Ome-striele ond nüd Schaffe wölle im Sädou-Gefängnis vo Lozärn Igschperrt gha. Einisch heig eine vo sine Kollege en gfrogt, wies de au so segi, i dem Sädou obe. De «Gmeinamme» hed druf abe nome gmeint , eigentlech gar ned so schlächt. Er heigi emou guet Gläbt ond förs sis Schaffe heigi är no zäh Franke Lohn becho. S’dommi derbi sigi nome gseh, dass die Cheibe Wärter em no nünfranke föifeünzg abzoge heigit för Choscht ond Logis.

Zwöi wo ech sälber no ha dörfe persönlech kenne, send die Gschwöschterte Neueschwander gseh. S’Rosettli ond de Schnorregiege Chregou. S’Rosettli esch e härzensguete Mönsch gseh aber äbe au es bezzali Pläm Pläm derzue. Ned so de Chregou. A em esch es Schnorregiegetalent verlore gange. Är hed gweösst wie är sini Fähigkeite cha guet Umsetzte, wenn au ned i bari Münze, so doch i Form vo Gratis Schnaps oder emene Glas sure Moscht ond das wenn immer möglech à Go Go.

E Zytlang hend miner Grosseltere ond au no miner Eltere i de Sonne, scho früh am Morge ab de sächsi, Beiz offegha. Vor allem d’Schnapsgänger ond anderi Mämmeler send damols scho früh am Morge met dem arbeitende Volk unterwägs gseh. So au Neueschwanders Chregou. Er hed zwor kei Gäld gha, deför aber sinni Schnorregiege. I de Sonne hed er sech emmer e Stuehl gschnappet ond under de grosse Uhr hed är scho ganz früh agfange Schnorregiegele. Är hed so lang gschpillt ond ned ufghört, bes eine cho esch ond dem Mämmlibrueder es Moscht oder öppis Schnappsigs zahlt hed. Kei Beiz em Städtli esch vor em Chregou ond sinnere Schnorregiege secher gseh. Er hed im Lauf vom Tag secher alli siebzäh Städtlibeize mindeschtens einisch med sinnere Awäseheit beglückt. Hed’s aber im Städtli onde nüd me här gäh, esch är schnurstracks id Spittuschür ufe gange ond hed dete sis Glöck wölle versueche om dä unbändige Dorscht chönne z’Lösche. Es hätti zwor näb de Schür en Gratisdorschtlöscher gäh, aber Wasser vom Schlossbrunne gäge sin unbändig Dorscht?

Es tschudderet mi grad, wenn ech nomme dra Dänke, dass Neueschwander’s Chregou au nor ei Tag hätti müessti luters Wasser gäge sin bändige Dorscht drinke. Clever hed är i söttige Momänte müesse si, denn gäg de Meischterchnächt ond dem Amsterdammer scheggende Mälli (Melker), hed sini Schnorregiege kei Chance gha. Aber är, jo ned blöd, hed die beide in ond osswändig chönne läse. Vom Meischterchnächt hed är gwösst, dass das en ufrächte Ma esch, med dem mer jo no vellecht hätti chönne wäg emene Gläsli Moscht rede. Aber äbe nome wäge eim Gläsli Moscht.

De Mälli esch de do scho en bessere Kandidat gseh för sin fast täglich astrebbte «Moscht Öberfall». Au de Mälli sälber hed zo de «Mämmelersektion» ghört, nor hed das nimmer wölle wösse. De ganz Morge döre esch är emmer weder hendere i Moschtchäller, grad näbed dem Roschtou, ond hed sech Eine oder zwe chorz Genähmiget. Send de Kühe schlossemend potzt ond gstreglet gseh, esch de Mäli i sini Chammer obem Fuettertenn för es halbs oder au es Stündli goge es «Schluni» mache. Genau das esch em Chregou sini Zyt gseh om dä Moschtöberfall ändlech i Tat chönne omzetze. De Schlosshof hed är wie sin Schnudderlompe inn ond uswändig kennt. Är hed genau gwösst us welem vo dene drü füfhondertliterfass er sini Tranksame mues schöpfe. Ned emmer esch alles Guet gange, aber doch veli Mol gar ned eso schlächt.

Irgendeinisch hed de Alkohol au bem Chrigou de doch sin Läbenstributt gforderet. De Schnorregiegeler esch is zwöiti Glied träte ond gli dröberd abe au grad no abträte. De Zuefall hed es wölle, dass sin Platz im «Ändlager» grad näb dem bekannte Lehrer ond Musiker Emil Steffen z’lege cho esch. S’Rosettli Neueschwander sini Schwöschter wo en überläbt hed, het de au pflichtbewusst sini Grabpfleg überno. Eines Tages stoht si so am Grab vom Chregou, luegt öbbere zom Musiker Steffes Grab ond meint de Gfällig: Gällit Herr Steffe, das heit der au nie dänkt, dass zwei so grossi Musiker wie Er ond euse Chregou ämänd doch no Näbeenand z’Lege chömed.

8.  De Zirkus chond uf Willisou

Ech glaube es esch im Johr nünzähhondert feüf e föfzg oder sächs e föfzg gseh. Damals hed de Zirkus Pilatus vo de Familie Bühlmann z'Willisou, ide ond näbede Fäschthalle, einisch müesse unfreiwillig Überwintere. För üs Chind us em Städtli, ond ganz speziell för mech, esch das die Sensation vom Johr gseh. Em Zirkus sälber esch es damals ned so guet gange. Direktion hed damals grösseri ond chlineri Problem gha ond si send chorz vor de betrieblichi Schliessig gstande, was de au tätsächlech 1958 passiert esch.

D'Alexandra Bühlmann, Tochter vom Direktor Bühlmann, hed de scho damals de berümthi Clown ond Hochseilartischt Pio Nock wenigi Johr vorhäne ghüratet gha. De Pio Nock sälber esch einisch em nünedrissgi vom Hochseil abegfloge ond hed set dem en glähmte Oberarm gha, was praktisch sis Ändi als Artischt bedüted hätti. Er esch uf Rot vo sim Vater de zom "Dumme Auguscht" vom Zirkus worde. Das hed em aber gar ned gnüegt. Er hed weder ufs Seil ufe wölle ond hed anere Kombination Hochseil, domme Auguscht ond Raubtier mehreri Johr för die Nummere güebt. Es esch de sini wältberühmti Nummere, de "Clown uf em Hochseil öberem Löiechöfig», notabene ohni Sicherig, drus entstande.

Noch em Konkors vo sim Schwiegerätti, em Martin Bühlmann im achtefüfzgi, esch är i de verschidenschte euröpäische ond schwyzerische Zirkusse med dere Nommere Ufträte. So au a de Landesusstellig, de Expo 1964 in Lausanne, won ech en zom erschte weder einisch gseh han. Spöter hed er es Engagement z`Amerika med sinere grandiose Nommere öbercho. Be de"Greatest Show on Erth" medem Zirkus vo de Ringling Brothers, esch är de ganzi ganzi füf Johr Tag för Tag ufträte. Im Johr 1973, bemene Engagement im Madison Squere Garden z’New York, esch denn das Unmögleche de wirklech passiert. A dem dänkwördige Obig esch är vom Seil zo de zäh Leue is Chöfig abe gheit. Geischtesgägewärtig hed de Dompteur de Storz chönne med sine Arme abmeldere ond er het en derno unverletzt vor dene Leue chönne rette.

"The Show Must Go On"… denn am Tag druf esch är med siniere Tochter scho weder als Clown uf em Hochseil ufträte.

Mech als chline drüchäshöche Chnopf, wo damals no i Chindsgi, zo de Schwöschter Maria Viktoria i die hinterschti Klass vom neue Chindergarte gange esch, hed das Schicksal vo dere Familie no ned gross interessiert. Worum au? Mini Zirkus-Wält hed damols nome us emene halbzahme rosa Pelikan i de Fäschthalle bestande. Jede Tag han ech de Pelikan dörfe füettere, ond han au mini vele andere Tierli i de Fäschthalle nome welle Bsueche. Derbi han ech natürlech alles rond om mech ganz vergässe.

Das hed Folge gha. Mini Eltere send ned grad vo ängschtleche Natur gseh, doch won ech emmer weder z'spoot oder gar nömme i Chindsgi zo de Schwöschter Maria Viktoria inne gange be, do hed mer Grossalarm im Städtli gschlage. Me hed mech afo sueche aber de ned grad gfonde. De Wachtmeischter Lampart, de Lampi vom Polizeiposchte Willisou, esch zuefälligerwis a dem Tag be üs deheime im Restaurant ghocket ond hed am sim zwöierli omegmämmelet. Chorzentschlosse hed au är sech innoffiziell uf d`Suechi noch mer gmacht. Är esch es denn au gseh wo mech ond min "Frönd" de Pelikan zmitztinne i de Stallbox fredlech zämmehockend, gfonde hed.

Fazit förs mis ganzi Läbe vo dem ganze Gschichtli eschdrom worde…"The Show Must Go On"!

9.  Operette à GoGo

Vo Mitti de föfzger bes inne id sächzger Johr hed die damoligi Theather Gsellschaft fascht alli Johr met ere neue Operette ufgwartet. Laie Schauspieler aber au Laie Sänger vo Nah ond Färn hend sech damals met Inbrunscht ond Härzbluet dra beteiliged. Ersch veli Johr spöter hed me de afo Semi professionelli oder gar professionelli Sänger us Nah ond Färn z’engagiere. Jedesmol änds Sommer hed me dene ganz bsondere Theaterlaie agspört, dass die emmer nervöser worde send ond gspannt druf warte bes Probezyt för d’Opperette vom Johr weder afo tuet. Bekannti Willisouer Manne ond Froue hend do metgmacht. So öppe Dora Fälder vom Coiffeur Fälder, de Kaiser Hugi näbschtdem er au no Stadtschryber esch gseh. D’Steffe Elsi, d’Schwöschter vom Migou em Lehrer ond ned z’vergässe de Bisang Dölfu de Versicherigshängscht. Au min Vater, de «Sonne Fritz» ond Waisevogt Fälder, esch vo dem Virus ned nomme befalle gseh, nei er hed sogar als Theaterbsässe golte zom Leridwäse, aber au ganze Stolz vo minere Muetter. Zom Leidwäse darom, wöu bi miner Muetter, dör die velle Theaterprobe de Hauptteil vo de affallende Arbed i eusere hundert jährige Beiz si einisch meh, ganz ellei hed müesse Schaffe.

Au anderi Theaterspelstädt, segs usem Entlebuch oder bes abe is aargauische, hend jedes Johr en neui Uführig inszeniert. Zwösche de Städtli Willisou, Sorsi, Bremgarte ond Entlebuech esch so öppis wie en Wettbewerb om das beschte Stöck vom Johr entbrannt. Die vier ambionierte Mitopperettler Städtli send sehr ehrgizig gseh, ond hend emmer weder med ganz moderne Neuinszenierig chönne brilliere. D’Willisouer erersyts hend i all dene Johr suverän eri gwohnte aber doch eher traditionelle Stöck gwählt ond för sech usgwählt. Die hend sie med absoluter Lideschaft, Härzbluet ond voller Innbronscht bespielt, wie nahmhafti Kritiker us de ganze Theaterbranche i de Zytige ond am Radio bestätiged hend. Do es paar Bischpel was för Stöck Theatergsellschaft damols im Novämber ond Dezäber zor Uffüerig brocht hed: S’Schwarzwaldmädel, Der Vetter aus DingsDa, Wiener Bluet, Walzer Mädel ond der Fidele Bauer send söttigi Stück gseh.

Hie ond do han ech als chline Schnodderi, damals ben ich i de erschte oder zwöite Klasse gange, min Vater dörfe am Samschtig oder Sonntig Nomitag zo de Probe im Möhresaal begleite. Vo mim Usgock obe uf de Empore im Saal, han ech dem Geschehe uf de Bühni vorne med höchster Konzentration zueglosset und au zuegluegt. Jedes Wort aber au jedes Lied ond kei no so versteckti Geschte uf de Bühni esch mer so entgange. Ech be fascht bi jedem Stück à jour gseh, ond ha med mim chendleche Gmüet glaubt, ech chönnti jedi Rolle uf de Bühni glatt besser spelle als die eigentleche Akteure.

Zonere grössere oder grosse Rolle het’s de doch nie glänget. Met de Erlaubnis vo mine Eltere han ech aber dörfe doch min Bitrag zom Stück leischte. Ech be stolze «Platzeur» för die erschte drei Reihe, ganz vorne näbem Souffleuse Chaschte worde. Wie en Häftlimacher han ech derbi druf glueget, dass de letschti Stuhl ganz links usse, immer för mech frei blobbe esch. Bi de Obevorstellige han ech Usahmswis bis zor Pause am viertelab Nüni dörfe blibe ond Zueluege. Nochethär han ech aber sofort hei is Bett müesse, was natürlech ned emmer passiert esch, ond jo niemer hed chönne konterolliere. Nor bi de Sonntignomitagsvoerstellige han ich de offiziell das ganzi Stuck dörfe metvervolge.

Bi de allerletschte Vorstellig vom Schwarzwaldmädel, amene Sonnitg Nommitag, esch es denn passiert, was eigentlech ned hed dörfe passiere. S’Hus esch no einisch praglett voll gseh. Sänger ond Schauspeler hend sech druf gfreut, dass noch de Ufführig alli metenand no zomene grössere Fäschtli Iglade send. Die tolli Stimmig het sech natürli auf uf d’Bühni übertreit ond do oder dete het me sech au nömme ganz genau a die gsanglechi ond sprochliche Vorlag ghalte. So au im letschte Ufzog vom II Akt, wo de doch scho älteri Witlig sinere bluetjunge «Perle» en Kuss ablochst on derno ganz verträumt is Publikum use dä berümti Satz hätti sölle uselo: «Da stehst Du Machtlos ….Vis a Vis!

De Koss hed de au stattgfonde z’äme med de erschte vier Wort vom Text. Aber was esch med em Räschte derno passiert? Äbe nüd esch passiert, nome en überlangi Kunschtpause vom Schauspeller, em Bisang Dölfi, esch agseit gseh. Ech, de chli Chnopf vor de Bühni links osse uf em erschte Platz, rötsche ganz närvos vo einer Födlibagge uf die anderi ond Schreie mit kindlech chrächzender Stimm ganz Lut use…. Vis a Vis!

So esch es damals zo mim erschte Uftritt uf de Theatherböni im Möhresaal z’Willisou cho…

10.  Em Lusbueb sini Städtliabendtür

Als Willisouer Städli Chend, i de föfzger oder afangs sächszger Johr ufgwachse t’si, hed siner Vor- aber au es paar Noteil gha. Gottseidank, je Älter dass me jeze wärdit, omso schneller hed me die schinbare Noteil weder vergässe. Mer als unbeschwärt ufwachsendi Nochkriegschender, send scho e chli verwöhnt worde dör eusi Eltere. Langsam esch s’Läbe för alli Eltere wie Chend langsam komfortabler worde ond me hedsech schnöu a die neue «Adväntisches» (Neuburedütsch) wie Kühlschrank, Auto oder Färnseh ond velli anderi Anehmlechkeite afo als Säubschtverständlech aluege ond fordere.

Es esch zwor Wohr, dass ech im Röckblick secher mängs wo gseh esch es bezzali verherrleche, aber das esch secher z’vernochlässige. Eis chamer aber eus als damaligi Schnodderis ned wägplappere, eusi Jogend so chorz noch em zwöite Wältchrieg, hed nome eso vo Neuem ond alltäglecher «Dramatik» gstrotzt. Das hed scho med em Spelle uf de Gass agfange.

Grabewägbandi

S’Riechsteiners, em Pöschliwirt siner Goofe, em Sattler Mänz sini Chind. De Möf, de Sohn vom Otto. Bes Bumes ond Tahlmes sends au je zwöi gseh ond au be üs Deheime, i de Sonne chömme grad no drü dezue. Esch mer de Grabewäg nome bes i d’Rössligässli ufeglofe so esch die fascht glichalterigi Chenderschar grad öppe explodiert. Bes Schuh- ond bes Bad Meyers sends grad zäme öber füfi gseh. De Gschirrlipeyer hed es es Zwillingpärli näbscht de scho grössere Buebe gha. Ned z’vergässe em Stöckli Paul siner Gofe. Witer de ganzi Grabewäg ufe bes zum Stärne heds Chender nome e so grägnet. All dene esch nome eis ganz, ganz wechtig gseh, s’Spelle Med- oder Gägenenand. Em Winter chorz ond intensiv bes d’Finger afo negele hend. Im Sommer derför bes es afo hed idunkle. Versteckis, Völkerball, Uri Schwyz ond Underwalde oder öbe gar en Exkursion ufe i Steibroch oder i Gütschwald, nüd esch onmöglech gseh! Ned «Toyota» hed dä Sproch erfonde, dä hemmer als Chender scho längschtens afangs föfzger Johr Intus gha.

Es Bsüechli uf mim Schuelwäg

Min Schuelwäg ufe ond zrog vom Schuelhus bim Schloss, esch normalerwis eigentlech i de Direttisima öber de Spittou liecht z’bewältige gseh. Das han ech emmerweder Bewese, do ech es fascht täglech gaschaffed ha, während de grosse Pause heizrenne om en zuesätzleche Ankebock för de Zrogwäg z’schmere ond mer au gönnt ha. Pönktlech noch ere viertou Stond, zom ändi Pauseglüt vom Glöggi, ben ech wder zrogg gseh,ond ha chönne mulabbozend a dem Abwartsdrache verbischliche.

De Heiwäg vo de Schuel esch de s’eigentleche Problem för mine Öutere gseh. Ned so för mech. Ändlech han ech för mech Zyt ond kei Schuelstress me könnt ond uf de verschiedenschte Wäg obeabe hend die gröschte ond schönschte Verlockige uf mech gwartet.

Zom einte e Bsuech bem «Negeler». Das esch e Schuhemacher vo altem Schlag, i de hintere Gass med fascht brüderliche, jo väterlicher Usstrahlig gseh. Oder zom Bühler Sigu, goge exotischi Vögou ond Tierli wie sini Kapuzineräffli, goge aluege. Det häre ben ech aber nome gange, wenn de «Blattfuess Sigou» ned grad emene Chüngu s’Fäli öbere d’Ohre abezoge hed, i siner Boutig onder em Amrein Käser. S’Onwerklischte aber doch s’Tatsächlischte esch e verbotne Bsuech im Schlachthus i de Schaalgass hende gseh. Gschuddered hets eim als chline Bueb vor dem Bsuech be de Metzger, die ech natürli alli med Name könnt ha. Ganz bsonders Gschudderig esches eim amene Mäntig Morge, am Chälbalitag worde. Uf die Chälbli hed de scho chorz drufabe e grossi Hammer gwartet, ond scho esch es met ene verbi gseh. Gseh, wie das werklech tuet ond macht, das hend mer ganz sälte chönne med aluege. Aber ghört ond irgendwie fasziniert zueglost hemer immer, wenn hender em grosse Isetor d`Manne zom Vorschlaghammer griffe hend.

Me as einisch, hed mer min Vater de verzellt, dass hie ond do e Muni dörs Städli abghaue seg, wöu er sech med sim Schicksal ned hed chönne iverstande erchläre. I ganz früchne Johre, also scho vor längerer Zyt hend Insider druf Gschwore, dass es grad unterhalb vom Leue die gröschte Forälle z’Willisou gäh heig. Das dorom, well alli Schlachtabfäll vom Schlachthus, dör en Kanal chorz nochem Leue id Enziwiggere, igleitet worde sege.

De Märt als Erläbniss för Jong ond Alt…

Einisch im Monet, emmer amene Donschtig esch z’Willisou Märt gseh. Mech hed’s a den Tage de meischtens dör d’Rössligass ufe hendere zom Tübali trebe. Deet uf em Chlitiermärt send jungi «reinrassigi» Hofhundali ond sächs Woche alti Säuli, ipfercht i chline Holzgittergstöu, allne Buure feilbote worde. Genauso e schüblete Hühner, Gäns oder sösch alles was hed chönne Chrüche oder Omegfloge esch, hend die Tierlihüzeler feilbote. Füf bes zäh Händler hend om jede Rappe gfeilscht i der Meinig, dass deiss oder jenes Tierli meh oder weniger Wärt segi, als nome grad öppedas was Bote segi.

De Frühligs-, Chöubi-, und Katharinemärt, das send ganz bsonderi Märt för d’Buure ond eri Bedienschtete gseh. De billig Jakob hed zwor wie emmer Holzchischtekopfend onder sim Schirm Herkules Hoseträger, Chälberstreck, Mälerstühli ond Läderrieme abote. Genauso wie s’Chrämerlisali eri Hügüs, längi Underhose, Liebestöter oder Büha vor allem i de Öbergrössene wyt öber s’Chörbli E use, hed welle ad Frou bringe. Zuesätzlech hed’s de auno a dene Tage emmer en Maschinemärt uf em Poschtplatz ghä. Do hend d’Grossbure oder Möchtegärngrossbuure no einisch om de letschti Franke gschnorred, bevor si ändlech de neue Göppu anstatt es Ross kauft hend.

De Hofknächt ond au d’Magd hend a söttige Tage för einisch frei gha. För einisch keini Verpflichtige i Chochi oder im Stall. Au Sie hend einisch chönne hocke blibe ond sie hends Gnosse, wenn’s för einisch g’heisse hed:

Em Adlersaal obe het’s Musig

Em Adlersaal werd Tanzt

Em Adlersaal esch e Tontirozzete im Gang.

Chöubizyt z’Willisou

D’Chöubizyt em Lözärner Henderland, esch e gfreüti Sach. Vor allem för eus Chend ond die vele «Chendblebene» Erwachsene.

Welli Bahne chömed ächt das Johr? Das esch emmer die grossi Frog gseh onder eus Chend. S`Rösslispeel vo de Frou Wyss esch secher weder derbi. Ohni eres verwägnig Zogspeel om de goldigi Ring, oder zo mindeschte einisch uf em Königsrössli dörfe z`hocke, das wär jo kei Willisouer Chöubi me gseh.

Mängisch hets au die ganz «verreckti» Bahne noch Willisou trebe. So zom Bischpel hed ei Schauschteller afangs de sächzger Johr sogar es Raggetekarussel metbrocht, ond mer hend üs gfühlt wie de Aschtonaut Juri Gagarin persönlich, dä erschti Astronaut wo im einesächzgi is Wältall glfloge esch.

Ei Bahn natüüürli, hed bsonders för d`Meitli ned dörfe fähle. D’Himalya-Bahn, wenn emmer möglech med emene Verdeck wo sech gschlosse hed. Worom grad die Bahn be de Meitschi so beliebt esch gseh, han ech persönlech am Afang ned so Begriffe. Jedoch e chli spöter den scho, wenn mer alle z`äme eng umschlunge dör Dunkelheit vo de Himlayanacht düset send.

E ganzi Woche vor em dritte Wocheändi im Oktober het alle s’Chöubi Ufbaufieber onder eus Stettli-chend ganz schüürli afo wüete. Chum esch de erschti hölzigi Schausteller Wage vo de Familie Häsali i de Hindergass vorgfahre semmer alli nomeno om die Wäge omegstriche. Zertscht hends de immer afo Butschibahn Ufstelle ond derno esch d’Schiffli Schauckle ond erscht z’letscht esch die beliebti Hymalaia Bahn dracho. Ab em Donnschtig vor de Chöubi hed de meischtens de Strossewöscher Albisser med sim Gango zäme, die schwäre hölzige Märtstand för dir fahrende Händler afo ufbaue. Nor em billige Jakob, meischtens platziert zwöschem Hirsche ond em Schuehmeyer, hed meh nüd müesse zwägmache. Dä hed si eigete Stand med emene riesige rot-wysse Paraplui metbrocht, damet är sini Herkuless Hoseträger, Chälberstreck ond all das anderi Glomp de hed chönne zom Verchauf platziere. Spöteschtens am Samschtignomitag esch de als letschte au no de Hau de Lukas Itrudlet ond hed sin Bock immer vor de Sonne, genau under mim Schlofzimmer ufbauet.

Früh am Chöubi Sonntigmorge send den die fahrende Händler z’Willisou itroffe ond hend z’äme med de iheimische Gewärbetribende eri Ständ agfange z’bestücke. Läbchuechehärz, Birrewegge Schläckstängou, Zockerwatte, brönnti Mandle ond all das Anderi, sösch das ganzi Johr verbotnigs Zügs, hend uf Eus Chend gwartet ond hend zom Gänggele iglade.

Ponkt halbi zähni hend alli Bahne glichzytig afo Laufe. Das aber de no ohni Musig. Ohni Musig deswäge, wöll die letschti Mäss i de Chele erscht gäg di Öufi fertig gseh esch ond Cheleobrikeit sech das Usbäte hed. Als Chend hend mer de scho am frühe Chöubimorge buechstäblech e bahnbrächendi Entscheidig müesse träffe. Do uf allne Bahne die erschti ond letschtschi Fahrt emmer Gratis gseh esch, so hesch dech müesse Spute wo de wotsch astoh, om eine vo den rare freie Plätz chönne z’ergattere. Richtig agfange hets es denn, wenn die letschti Mäss vo dem Tag fertig gseh esch ond d’Herre vo de Schöpfig langsam id Beize gströmt send.

S’Verrockti anere söttige Chöubi esch aber immer gseh, dass euse Chöubi Batze, womer vom Götti ond vo de Gotte hend übercho, nie ond nemmer för alli Bahne ond e chli z’Gänggele glänget hed. Förs Dräie a de Ständ om ne wysse Läbchueche hets de meischtens nömme glänget. Gottseidank han ech aber i de Verwandtschaft im Städtli grad zwe Bäckergötti gha (Hecht/Kneübühler), ond so heds üs meischtens doch no zomene «Seikali z’Nacht» med wyssem Läbchueche ond zomeneKaffi Complet glänget. De ganzi Sonntig ond de Mäntig am Chöubimärt, eschs Stettli pragglett voll gseh vo Lüt gseh, wo sech hend welle es bezzali amüsiere. Bes z’Nacht am Öufi hend chreftigi ond weniger chreftigi Chöubibsuecher versuecht, grad onder mim Schlofzimmer em «Hau em Lukas» de Garus uszmache. Das meischtens ohni Erfolg ond nomme ganz sälte ben ech de vor em letschte Schlag goge Schlofe.

Eis Abentür das stoht no us…

…ond es fallt mer ned ganz liecht euch dervo z’Verzelle. Em «obere» Tor, alli Lüt säge eso, aber eigendlech wär das, das magische ond verwonschni sogenannti «Nideri Tor». Es hed mech scho als chline Bueb gluschtet, einisch chönne det ufezgo goge Luege. Nüd esch, hed es zäntomme gheisse, det chönne chlini Buebe ned ufe. Es esch mer de nüd anders öbrig blobbe min Vater als de Hl. Bluet Pfrondverwalter z’begleite, om i dere Kapälle die Bildgschichte med de drü Chartespeller vo nöchem chönne goge a’zluege. Uf dene Bilder esch dä niederi Torm me als nome einsich, zäme med dene verjäste Type noch erer gemeine Fräveltat abbildet. För mis chendleche Gmüet hed damols de Torm ond s’Hl. Bluet Gschicht irgendwie zäme ghört, denn die Sag hed sech schinbar grad use am Tor im sogenannte Luschtgarte zuetreit.

De Wonsch dä Torm einisch z’Bestiege esch med de Zyt de emmer stärcher worde. Wie aber ufe cho i de Torm wo gar kei normale Ufgang hed, ond wo d’Auto eis noch em andere dör das Loch döre bloched?. Ganz e grobi Iseleitere führt zmitzt im Tor ufe zo nere Falltör, die aber emmer verschlosse gseh esch. Be jeder Glägeheit send muetige Schulkamerad ond ech sälber, die Leitere gäge die sächs Meter wit ufegstiege om no einisch z’kontolliere, öpps ächt sdämol werklech verschlosse seg. Eines Tages send es Gschpänli ond ech sälber weder emol a de Iseleitere ghanged. Me hend ufeglueget ond hend das grossi schwäri Schloss am Ändi vo de Leitere vermisst. Das esch eusi Chance gseh om die schwäri Falltör ufzdröcke ond scho semmer i Torm inneplombst.

Wer hed do einisch i dene chline munzige Rüm müesse läbe? Hend öppe d’Fürläufer, emänd de Zytwächter med erem Stadttier do Obe d’Nachtstonde verbrocht. Chorzom ufe i die zwöti Etage ond scho stömmer von vonenere med Ise beschlagne Holztöre. «Mach sie Uf und lueg emol inne, oder hesch öppe Angscht», hed de bräveri vo eus Beidne gmeint. Inneglueget hemmer de Beidi, aber wohl derbi esch eus derbi ned grad gseh. Die i de Zälle vorgfondni Holzbritsche, med i de Mure iglone Ring för d’Handfessle, hend mer ned wölle gfalle ond hend mer no de Räschte gäh. Much ond Tuch ben ech worde ond es esch mer e so gseh, dass dä zerlombti Kärli us de Gschicht vom Hl Bluet, grad wördi näbmer stoh. Tschudderet het es mech am ganze Körper, ond do hed au de Usblick dörs Guggerli uf das ganzi wonderschöni Stettli abe, nüd dra chönne ändere.

Es wäri no en Etage höcher gange, aber grosszögigerwys hemmer mer Beide de uf die witeri Besichtigung de verzechtet. Nome Use ond Abe a die frischi Loft esch Eusi Devise gseh.

Es esch öbrigens bes hüte, s’einzige ond au s'letschtimol gseh, dass ech de nederi Torm ha wölle ond dörfe goge Bsueche.

11.  "Satchmo" alias de Ringli Beck

Es war einmal…. So fot doch eigentlech jedes gueti Märli a. Ned e so bi mer i miner Jogend. Mini täglechi Märlistonde hed bim Beck Hecht am Poschtplatz vier, zwische öufi ond zwöufi am Mittag jede Tag stattgfunde. Dä fixe Zytponkt gäge de Mittag han ech fascht nie verpasst, ond ech be de ned öppe de Einzig gseh wo druf blanget hed. Aber das wärde mer de no gseh…!

S’Hechte Werner ond Fäuders Sonne Fritz, das send Cousins gseh ond do dermet chom ech als Goof vom Waisevogt Fäuder is Spel. Scho als ganz chline Schnodderi hed mech min Vater alle med gno, wenn är alle zom Werner uf Bsuech gange esch. Komischerwis esch das emmer öppe om die glichi Zyt passiert wenn min Vater grüeft hed «Wär chond med zom Werni?». Mer drü Sonne Chend hend alle nome uf das Stichwort blanget, damet mer met hend chönne i euses «Beckerschlaraffeland.

Nomme inne, i die märlihafti schmöckendi Bach-stobbe vom Werni, wo grad zo dere Zyt am Hefe Schnägge mache gseh esch. Sini legendäre Schnägge send wit ome als die Gröschte ond Saftigschte bekannt gseh. D’Füllig hets äbbe usgmacht. Was aber niemmer gwüsst hed esch, dass die Schnäggeföllig nome us Schroträschte, das heisst altem Biscuits ond ganz wenig Hasunösse med Zocker, Zitrone ond e chli Wasser bestande hed. Das esch aber de ned öppe das einzig gueti Produkt gseh, wo de Hecht Beck im Lauf vo sim lange Arbeitstag produziert hed. Sini Tagesproduktion hed eigentlech scho am Vorobig met em «Heble», em mache vom Vorteig agfange. Gäge de Morge, zwösche haubi vieri ond vieri hed är de ganz allei agfange sini diverse Brotsorte afo Useschaffe. De ganzi frühnig Morge hed är derför brucht ond gäge die halbi sebni het de Muetter Hecht oder sini Schwöschter, s’Emili zom Morgeässe grüeft, bevor si de Lade för d’Chonde ufgmacht hend.

Ech be kei «Chläbberi» auso e Konditor-Patissier, hed är emmer weder gseit. «Ech be de Beck Hecht». Das esch sis Läbesleitmotto gseh, ond das de bigott med aller Inbrunscht. «Auso das Süessi Gschmöiss, das muess ech zwor miner Chonde abiete, aber das esch de ned öppe mini Wält», hed är de emmer weder gmeint.

Au sini sälber produzierti divärse Frucht- ond Rahmglace send scho fascht legendär gseh ond hend zom Schnause nome e so Iglade. Miner Muetter eri Sonne Gäscht, hend das au emmer weder bestätiged, wenn si noch em guete Sonntigsbrote zom Dessert i Gnoss vo ere vom Werni krieirte «Vacherin Ischtorte» cho send. Damet die Glacetorte de jo frisch gseh esch, hed de Werner sogar alle e Sonntigsschicht ibauet, om sini Chonde e garantiert fröschi Ischtorte chönne ufztesche.

Chorz vor de zwölfe esch jede Tag das passiert wo mer Chend, aber au die diverse Erwachsene Bachstobebsuecher, wie de Mänz Cesi, de Joscht Alfred ond min Vater, scho lang druf gwartet hend. De Cremeschnitte Himmel esch Ufbroche. Ei zäh Zentimeter breiti ond drissg Zentimeter längi Lag guet bachne Blätterteig esch de Längswäg met wenig Himbeerkonfi agfüechtet worde. E Créme Patissiaire  auso e Vanillecréme för d’Föllig het de Werni scho am Tag vorhär vorbereitet gha. Drom nome no chorz e halbe Liter Rahm gschlage ond scho hed me chönne die Sach onder die Crémeföllig mische. Au e paar Tröpfe guete Güügs derzue hend de jo ned dörfe fähle. Bes zo anderthalb Centimeter höch hed die Erschti Lag vo dere Füllig müesse wärde, bevor es de a die Zwöiti gange esch. Die esch de nömme ganz so höch wie die Erschti worde. Das wäg de Stabilität vo dere enstehende «Eiterschnitte», wie si vo eus Chend liebevoll aghimmlet worde esch. Bem Zueluege send eusi Auge emmer gösser ond grösser worde, ond de Geifer hed afo us de Mulegge tropfe. Was jeze no fählt, das esch de Decku als Abschloss. Det druf chond als letschts no de warme Goss us Puderzocker, Zitronesaft ond zwe bes drü Tröpfe Wasser för d’Gschmeidigkeit. Euses Objekt vo de Begirde esch ändlech fascht fertig gseh. De Werni hed das Tischlängi Stöck Crémschnitte nomme no müesse i Form bringe, ond derno i Stöckli för de Verchauf z’portioniere. S’Härzpöpperle vo eus Chend esch i dene Momänte uf em Höheponkt acho, denn jez esch es as Abschnitt ond Räschte Schnabbuliere gange. Die mängisch au awesende Erwachsene hend sech amene frösche Stöck Crémeschnitte erfreut ond mer Chend hend alli Räschte, Rüdis-Stübis, Radiboz ond met Hut ond Hoor, i eusne Müli lo verschwinde.

Die ganz spezielle Artikle ond Hecht Spezialitäte send de erscht alle am Nomitag gmacht worde. So au d’Willisaouer Ringli die vom Hecht Werni no als Einzige vo Hand gmacht worde send. Einisch pro Woche esch är de dra gange ond hed sis alti Familie Ringli Rezept zo neuem Läbe erweckt. Die genaui Rezeptur han ech nie chönne ergrönde, au wenn ech em xmol öber Schultere ha dörfe zueluege. E hufe Zocker, vermischt met Zitrone- ond Orangeabrib ond au de Saft devo, esch med Honig zersch e mol ufkoched worde. Noch em Abchüele het är de sini Gheimmischig a orientalischem Gwürz zom Sud gäh ond hed med Ruchmähl en feine Teig afo ufwirke. Jeze hed dä Teig müesse under Dechi goge Rueh go bevor dä de, meischtens vo de Hecht Froue, zo Ringli hend chönne gformt wärde. Die hend si de uf med Säuschmotz bestricheni schwarzi Bläch getzt, sodass si derbi chläbe blobbe send. Bevor de Beck Hecht sini Willisouer Ringli hed avo Usebache hed är Bläch om Bläch verosse am Joscht-Brunne med Quellwasser vom Schloss obeabe abgsprötz. «S’Wasser vom Schlossbärg machts us, dass mini handgmachte Ringli zo de beschte ghöre», hed de Werner emmer weder betont. Jeze no schnell es halbs Stöndli i de ned allzo warmi Bachoffe ond scho zeichne sech die markant wysse Pönktli, s’Markezeiche vo dem fettfreie Willisouer Ringli Gebäck ab.

Au die saisonale Beckereiprodukt wie Kneuplätze a de Fasnacht oder wysse «Seikali-Läbchueche» ond au d’Birrewegge send emmer nome am Nomittag i de Bäckerei Hecht produziert worde. E ganz e spezielli Sach esch om Oschtere ome im Werni sini Oschtarhaseproduktion gseh. Afangs Märze hend d’Muetter Hecht ond sini Schwöschter, s’Emili die uralte Schoggihaseforme afo usgrabe, om si mit Watte suber chönne Potze. Jede einzelni Haas esch vom Werni «Schmisiert» (Usgmolt) ond derno met zwöiedrissg Grad warmer Couverture Handgosse worde. Nochem Uschüehle sind die Eier ond die Schwetti vo Hase deno fin süberlech med Zuckereili ond emene Mäschali garniert worde.

I mini ganz jonge Johre ben ech als chline Chnirps meh as nome einisch uf die vom Werni verzellte «wohre» Oschterhase Gschichtli innegheit. Wenns em alle a söttige Tage met minere Awäseheit meh as nome z’Bont worde esch, so hed är mer emmer weder das glichi Gschichtli verzellt: «Loss einisch, du muesch jeze Heizue go. De Oschterhas hed sech be mer no för Höt Obig aköndiget ond wot no verbi cho, om die fertigi Ware för die brave Chend chogge abzhole». Seelig die wos glaubt hend, ond ech be no ganz lang Eine vo dene gseh, wos em emmer ond emmer weder vo Neuem glaubt het.

Wie gsheit, Willisou esch scho set jehär es läbigs Städtli gseh ond das dörs ganzi Johr dörre, wenn mer sech es bezzali uskennt hed. Ganz bsonders Läbig esches jedes Johr om Fasachtszyt worde. Scho am Frytig noch em Dreikönigstag fönd die ganz verrockte Fasnächtler bi de Fasnachtseröffnig vo de«Karnöffelzonft» afo Nervös wärde. Schlag uf Schlag esch mer de vo denn a, zäntomme im ganze Henderland uf jedi Tontirozzete (Maskenball) gange. De vorfasnächtlechi Höheponkt vo Willisou esch zo dere Zyt de Harmonie-Ball gseh. Keine vo de sogenannte Willisouer Honoratione hed sech derför gha, sech uf dem Ball ned lo z’Blicke. Öppe glich esch es i dere Zyt au eusne väterleche «Crémeschnitte-Schnausis», em Mänz Cesi, mim Vater ond em Ringli Beck Werner ergange. Vor allem de Mänz Cesi, en Urfasnächtler par exellence, esch d’Fasnacht es «Sakreleg» gseh. Ad Premirig vom Güdismäntig i de Beize, hed är als Clown verkleidet de Narresome au no a sini Söhne, eis zo eis chönne ond welle witergäh. Die «arme Cheibe», si hend müesse innere öbergrosse Clowntäsche, als Teil vo Vaters Uftritt Platz näh. Somet send die drü Buebe scho vo frühschter Jogend a met em Fasnachtsvirus vo erem Vater infisziert worde. Im einesächzger Johr hed de Cesi de chorzom met einige andere glich agfressene d’«Napf-rugger Guggemusig» gröndet. E Guggemusig med Akteure die för einisch ganz anders, i dere damalige scho fascht e chli verstaubte Hinderländer Fasnachtswelt, e ganz neuartige Uftritt zelebriert hend. Au de Ringli Beck hed i dem Tröppli vo dene «Ungschminkte» sini agmässene ond gebührendi Platz gfonde. De Werni hed zwor weder es Instrumänt chönne spele, no hed är kei einzigi Note chönne läse. Trotzdem escher als dä legendäri «Willisou’s white Satchmo» ond Vorusgauckler vo dere erschte Napfruggertroppe wituse «Berühmt» worde.

12.  Agschrebeni Hüser...

Agschribni Hüser get’s im Hinterland «wie Sand am Meer». Ganz bsonders veli get’s be üs z’Willisou. Dä Bruch, dass mer eusi, ach so geliebte öffentleche Hüser ond anderi wichtigi Ort aschribe tuet, het me scho be de Grieche ond derno au be de Römer kennt. Grieche hend eri Beize damols met emene Piniezapfe, em Kennzeiche vom Wygott, em Dionysos markiert. Au d’Römer hend die Tradition zo erer Zyt de fliessig fortgsetzt, ond hend ere Igang zor Taverne met emene Efeuchranz verziert. Warom met Efeu? Meh het damols no fescht dara glaubt, dass Efeu es Mittali wäri das gäge Trunkeheit am nöchschte Tag ond wördi hälfe. Frühner «Efeu» hüt «Alka Selzer», auso vel hed sech de i de Zwöschezyt jo ned gändered.

Einigi Johrhondert spöter, so ungefähr mitzsdrine im Mittelalter het es de grossi Bewägige i dere Sach agschribni Hüser gäh. Das de im worschte Sinn vom Wort bewege, denn Heerschare vo Krieger ond vel Lüt us Handwerk ond Handu hend sech Länder-öbergriefend afo bewege. Grossi ond chlini Ort met Märträcht send a de verschedenschte Hauptroute dör ganz Europa enstande. «Herberge oder ein das Heer bergender Ort» send me ond me Entstande ond die het mer Aschribe müesse damit mer si au finde tuet. S’gliche hend au alli Handwerker, auso de Schmid ond de Sattler ond Metzger ond alli andere Handwerker gmacht. Agfange hed das im Allemannische ond dä Bruch esch au be üs de Salonfähig worde. Jede hed wölle metmache ond das esch au de Afang vo de Bildwärbig förs eigeti Gschäft gseh. Damols zo dere Zyt hend jo nome sehr wenigi Lüt chönne Läse ond Schrybe.

Die «Händlerschilder» Manie hed öppe vom zwölfte bis is achtzäti Jorhondert aduret. Emmer weder hed aber Obrikeit müesse igrife. Jede Eigetümer vo e somene agschribne Hus med Schild hed nätürli sin Nochbuur wölle med no me Glanz ond Grössi Usestäche. Das hed zo grosse Stritigkeite ond Missgonscht gführt, so dass d’Obrikeit au im Lozärner Land hed müesse Igrife. Om sächszähondert ond einesiebezg esch de au gnug Heu donde gseh för Lozärner Regierig. Si hend ghandlet ond hend i de Reformation för «Stand ond Stadt Luzern» dene Missbrüch d’Stirn ond Gsetz botte. Das hed au för alli die agschribene Hüser grösseri Veränderige gäh. Fortan hedme för die wichtigschte Gschäft wie, s’Müllergwärb oder s’Betriebe vo enere Schmitte, näbscht em übleche Umgäld, das heisst Abgabe, au no e Bewilligung müesse chaufe. Das hed au för d’Wirte golte. Jo sie send ganz bsonders gmassgreglet worde.

«Wer bechont die Beiz»… het’s de plötzlech gheisse. D’Stadt ond Twingherre, zB. De Vogt vo Willisou, oder z.Alberwil de von Sonnenberg ond zAltishofe s’Pfyffers vo Altishofen, hend s’Rächt becho «Beherbergig ond Bewirtig Lizänze gäge Entgäld z’vergäh. Vo dene het es zwöi Arte zwösche 1671 ond 1798 gäh. Eimol das «Realrächt oder das Ehehafti Rächt». Das Rächt esch ad Liegeschaft oder as Hus bonde gseh. Dernäbscht hed mer au no das Persone oder Chopfrächt kennt. D’Obrikeit esch med de Vergab vo dene Wirthusrächt i dere Zyt rächt reschtrektiv umgange. Grösseri Asam-mlige, Umtrünk oder Fäschtivitete send vo de «Obere Herre» ned eso gärn gseh worde, do mer immer weder med gsellschaftliche Unruhe us de Bevölkerig hed müesse rächne. Dorom hed me de au s’Wirterächt folgendermasse klar differenziert:

• Tavernerächt het golte för:

Beherbärgig, Hochzyte und obendliche Umtrünke met warme Spys ond Trank.

• Wystuberächt hed golte för:

Wy, Brot ond Käse ond Take a Way.

• Pinterächt

Usschank vo Moscht ond Schnaps. Wy hed’s  dete keine ghä.

Natüürli hend sech ned alli a die Verornig vo Obeabe ghalte. Mänge Taglöhner esch id Versuechig cho, i sim Heimatli näbezue med ere «Schwarze Beiz» es paar Batze derzue z’verdiene. Die Beize send de zwar keini Agschribni Hüser gseh, aber dör gueti Muh zo Muh Wärbig send au die voll im Trend gläge. Näturli hendsech die legale Beize wo regulär e Lizänz hend müesse Erwärbe,sech gäge die «illegali Konkurränz» med ere bsonders guete ond grosse Wärbig (Schilder) afo wehre. I dere Zyt, vom siebezänti bes änds achtzän’s Johrhondert send die vele alte ond schöne Wirtshusschilder vo Willisou den au entstande.

Es Beizeschild hed de au sini eigeti Sproch gsproche ond esch au för de Schrift unkondigi Gascht eidütig bildlech läsbar gseh. En Lorbeerchranz im Schild hed Gaschtlichkeit bedütet ond uf das scho erwähnti Efeu als Schildschmock hed meh ond meh afo Verzechte. Esch en Ochs im Bild dargstöut worde, so hends sech i dere Beiz meischtens Metzger oder Buure amene söttige Ort troffe. I de Sonne hed me dörfe es fröhlechs Gmüet erwarte, ond im Leue (Löwe vo Judea) i de Chrone (Drei Könige) oder im Lamm, hed me dörfe vo christliche Grondsätz usgo. En schöni Wystobe hend secher e Räbe ziert ond zonnere Pinte hed de Moschtchrueg zwingend ufs Schild müesse. Gänderet het sech die Sach erscht weder om siebezähhondertacht-enünzg, auso am Afang vo de helvetische Zyt. I dere chorze Periode vo nomme grad füf Johr het mer s’Wirschaftsrächt de glockeret ond hed d’Handus- und Gwärbefreiheit igführt.

Om achtzähhondert ome, hend z’Willisou-Stadt die folgende Beize es itreits Tavarnerächt gha: De Stärne, de Schlössou, de Adler, s’Chrüz, s’Rössli, de Hirsche, d’Sonne, de Möhre ond ned z’letscht de Leue. Derzue hets no ei Pinte gäh. D’Willisou-Ländler send gastromässig zo dere Zyt e chli ärmer do gstande. Einzig d’Chrone, ennet de Buechwiggere, heds Tavernerächt bsässe. Wie mer aber alli jo no guet wüsse, hend eusi damolige clevere Willisou-Land Metstriter, i dem oder im andere Chrache hindeobe, i Hüser med met donkler Farb eri illustere Gäscht no bes wyt is zwänzigschti Johrhondert, z.B. im Sagali i de Rohrmatt hende, zor volle Zofrideheit bewirtet. Öb Knächt, Buur oder Lüt us de Obrikeit, alli hend damols s’Sägali fliessig ond hüfig aber au gärn frequentiert.

Nomol gänderet hed sech die gsammti politischi Situation om 1803 bes 1814 i de Zyt vo de «Mediation» i dere au Lözarn zom französische Vasallestaat worde esch. Under Napoleon Bonaparte send de vor allem Wy ond sehr veli Moschtschänke entstande, die sech aber ned lang hend chönne bhaupte. Überläbt hend z’Willisou bes hüt hend trotz allne Wirre ond de verschidenschte gsetzleche Verordnige eusi öeuf alte ond mehreri neue Gaschtlichkeits Wärbeträger. Träged mer Sorg zo dene Choschtbarkeite.

13.  De Stadtroth ond Wöschwyber

«Wo wettit d’Willisauer Wyber wyssi Windle Wäsche, wenn d’Wiggere wysse Wy wäri»

Dä Sproch hed z’Willisou bes i die höttigi Zyt sini Göutikeit bibhalte. Wöschwyber send de au z’Willisou scho em sächszähnte ond sebezähnte Johrhondert emmer weder Stadtgschpröch gseh. De Stadtrot vo damals hed sech einisch meh veralasst gseh, am Donnschtig vor St. Loränz föfzäh hondert nünenachtzg, de G. Schumacher ond sini Frou vor de Rot z’itiere. Dene Beidne esch de Vorworf gmacht worde, dass sie am vergangene St. Margrethetag e wichtigi Verordnig vo de Stadt missachtet heigit. Ganz verdaddered esch s’Wyb vom dem G. Schumacher vor em Rot gstande ond hed nömme gwüsst wo Hende ond Vorne esch, ob dem ungührleche Vorworf vom Rot.

«Öb si de ned wössi, dass innerhalb vo de Stadt-mure z’Willisou kei Husfrou dörfi en Wöschtag Deheime abhalte ond derzue au ned dörfi Bache» …esch si gfrogt worde? A dem Tag nähmlech hed das Froueli klammheimlech deheime för eri Liebschte wölle öppis Süesses bache ond wenn scho au no s’Für brönnt heigi, hed si gmeint de chammer jo no die eigeti Lybwösch im Äschesud grad äbe no Wäsche. Dass de die Aktion völlig us em Rueder gloffe seg ond es afo heigi brönne, das seg bigott ned i erer Absicht gläge. Gottseidank send die vier Fürwachläufer vo de Stadt grad no ome Wäg gseh ond hend das Füür no grad e so chönne lösche, dank de Brunne ond em Stadtbach ond em Mölliwasser.

De Stadtrot hed derno per stänger Verordnig vom elfte Februar sächszähondert ond sebenezwänzg folgende Beschloss gfasst: « «…Ist einhellig erkennt, das man in keinem Huss, sig es wer es wolle, kein Wäsch gentzlich nit machen solle by 10 Gulden Buss.». Glichzytig hed me de set föfzähondert achtenünzg s’neue «Wöschhüsslin gröschtet ond machen zu Lahn (Miete). Wer fürthin off der Gassen oder in Hüsseren Wöschen machet, soll man one alle gnad Büssen».

Das Wöschhüsli esch über nünzig Johr a de Vordergass gstande bevor me de i die hinteri Gass, vis a vis vom «Möhrgarte»(Schlossweg) zöglet esch. D’Stadt hed das Wöschhüsli voll med Quellwasser, Stande ond au met zwe i de Muur iglone Chessou för Heisswasser usgröschtet. E grossi Wösch hed damols sächs Schilling koschtet, ond för ne chlini Wösch hed me auno ganzi vier Schilling müesse bläche. De Schlössou förs Wöschhüsli esch vom Stadtbaumeischter verwaltet worde ond dä het by Strof di nome gäge Voruszahlig vo de Wöschgebühr ushändige dörfe.

 

14.  "Schumacher Werke Willisou"...

…Sie wünschen unseren Direktor Herrn Max Schumacher zu sprechen? Gerne Ich verbinde ins Werk… Het’s us em Sekretariat vo de «Schuhmacher Werke Willisou gheisse. Diräkter Schuhmacher am Apparat, was chan ech för si tue…»?

So hets tönt, wenn Chonde bim Max Schumacher, vo Bruef Lumpe-, Papier- ond Isesammler a de Chelegass öuf vor vele Johre aglütet hend. Das ganze gsammleti Altise het er periodisch, met Hilf vo zwe Schulbuebe us de Chelegass, noch Ämmebrugg id von Moos AG mit sim fahrbahre Untersatz, emene grüene Rapid Chlinschteiachserli brocht. Das deshalb, wöü är det enne es paar Räppli me förs Kg Altise hed becho. Zwe Schuelbuebe hend meistens dörfe met uf die langi Tagesreis noch Ämmebrugg inne fahre. Das hets de ned öppe Gratis gäh, wie mer en metfahrende Schuelkolleg us de Chelegass brechtet hed. Luegt mer im Max sin grüne fahrbahre aber leischtigsarme Untersatz es bezzali gnäuer a, ond kennt me Strecki Willisou Lozärn us em FF, de weiss mer au wieso. De Eiachser vom Max hed en maximali Gschwendigkeit vo öppe zwölf bes föifzäh km pro Stond uf d’Stross brocht. Chorz vor und au noch Mänznau gäge Tutesee ufe hets för die Buebe de emmer gheisse, Usstiege jeze Schiebe, aber de es bezzali dalli…! Das esch de Pris gseh, dä die zwe jogendleche Passaschier, die met wehende Hoor uf de Brüggi voller Ise onder em Arsch, hend dörfe dä «Usflog» met mache, vo dem eri Eltere schlossemänd de gar nüd gwösst hend.

15.  En Elephant uf em Cheledach

E Chele, das het es z’Willisou vo allem Afang, auscho bi de Stadtwärdi anno drizäh hondert drü, uf em Schlossrain gha. Dervo zügt no hüt de weschlichti «Heidetorm», wo nome ganz knapp met sinnere «Welsche Hube», de Dachfirscht vo de gröschte Hauptchele i de Landschaft überrogt. A dem ursprüngleche Cheleschiff, wie au am romanische Torm, hed es öber die Jahrhonderte emmer weder Neuerige ond Veränderige ghäh. So au anno sächszäh hondert sebenevierzg noch emene Blitzischlag. Damals hed de Sigrischt sin Sohn zom Wätterlüte i Torm ufe gschickt. De Blitz hed igschlage ond de junge Ma esch derbi Umcho. De ganzi oberi Teil vom Torm esch Usbrönnt, ond so esch dä Torm derno zo sinere «Wälsche« reschpektivi zo sinnere Heide Hube cho. Me hed de dä Torm Ufgstocket ond au wederhärgstellt fascht eso wie er hüt dosto tuet.

Am Ändi vo de helvetische Zyt om achtzäh hondert drü hed me de festgschtellt, dass die bis dahin bestehende Chele för d’Land und Stadtbevölkerig, eifach z’chli worde esch. Achtzäh zäh bes Achtzäh föfzäh hed me de das hötigi, öber tuusig Persone fassendi Chelegebäude de bauet. Die Verantwortleche Architekte send gseh, de Josef Singer us Pfaffnau ond de Josef Putschert vo Lozärn. Die Beide hend die Chele dank vele, jo ganz vele Spende ond Gönner, chönne as eini vo de gröschte i de Lozärner Landschaft fertigstelle. Zo dem romanische Cheletorm hed sech de e chline Dachriterspitztorm uf de Oschtsite derzuegstellt.

Ned alli sind met dere damolige Minitorm Konstruktion glöcklech worde. Au hed sech Zyt rasch gwandlet ond vor Allem uf de Landschaft hed me doch wölle wösse, ond vor allem au wölle ghöre, wenn d’Mittags-, d’Wätter-, Bät- oder öppe au s’Toteglöggli lüte tuet. Hät me de Heidetorm eifach nome e chli Ufgstocket ond neu Frisiert, so hätti das ned vel gnötzt. Sini nome drüsitige ond ganz chlini Schallöffnige, send ned geignet gseh vorgsehni Glüt schallmässig au wyt id Landschaft use z’träge. Au hed me sech statische Gedanke wäg dem Glüt gmacht. No wechtigere esch de met de Zyt worde, dass absolut kei Platz vorhande gseh wäri, om es Uhrwärk met witherom au sichtbare Ziffereblätter chönne azbringe. Chorz noch em erschte Wältchrieg send de Willisouer Chelemänner uf d’Suech noch emene spezialisierte Chele- ond Tormarchitekt gange. Fündig esch me im eigete Pfarrhof worde, dä me die Johre 1920/21 erwiteret ond Abaue lo hed. Dä damolig Architekt, de Adolph Gaudy, en gebürtige Rapperswiler met excellentem Renomée, hed me vom Fläck e wäg grad engagiert, e Lösig förs Willisouer Tormproblem azdänke.

De Gaudy het Vorschläg brocht wie en ovali Chopple öberem östliche Chor, oder öppe en Erwiterig vom bestehende Dachritter öberm Schiffs-joch. E ganz anderi, jo för damaligi Zyte ungwöhnliche Lösig vom Problem hed sech den 1929 lo realisiere. De Vorschlag vom Gaudy esch gseh, dass me en viersitige Firschttorm met riesegrosse Ziffereblätter ond ganz grossem Glüt tuet realisiere. En sockelartige gestufte Unterbau als Basis. Druf de en Terasserondgang ond zroggversetzt en oktogone Laternebau met riesegrosse Schallöffnige ond Lameälle förs Glüt. Abgschlosse wird dä Torm dör e schwach abgschweifti Hube. I dere Trauflinie ibauet send die riesige wytome sichtbare vier i alli himmelsrichtig wysende Zifferblätter platziert.

Auso de, en Chlotz uf em Chlotz hät me chönne Meine. Proportione vo der Chele ond em Torm send gigantisch. Ellei s’Cheleschif hed Usmass vo 56 x25,5 Meter. Abgstützt wird dä Torm uf die scho bestehende Chelesüle ond med emene gwogte Verfahre, emene Firschtgrüscht unabhängige Stahlträgerbetongflächt för de Gloggetorm, esch er das Wagnis de igange. Das dorom wöu die gigantischi schwingendi Masse vo gäge 8810kg das ganzi Konschtrukt hätti chönne arg is Schwinge bringe. Noch Usse hed med de en Holzliechtbau Konstruktion ufbracht ond das ganzi med Chupferplatte komplett verchleidet. Die Chupferplatte hend sech dör die atmosphärische Verhältnis med de Zyt zor hötige farbgäbig verändert. Massiv, Neubarockmässig chonnt de Torm hüt med sim Socku ond de Terasse derhär. Eigentlech hät mer jo no Vorgseh, die vier jewils uf de Egge stilisierte Fürschale, au no z’Vergolde. Das hed me de doch, noch de erschte massive Kritike us de Bevölkerig losi.

«The elephant on the roof was born», «The elephant begins to live»

Bes Mitte de füfzger Johre hed’s immer weder gähret ond hie ond do hed me Ärnschthaft welle die «Chupferworze» met zwöitem Name, weder abbaue. Vor allem dä, üs Ältere us de Chendellehr, doch no ganz bekannti damoligi Pfarrhälfer «Eisele» hed Gäud gsammlet, om die i sinne Auge unbeliebti Chupferwarze werder chönne Abz’baue. Das esch em de ned glonge, ond so existiert euse neubarock-klassizistische Elephant, näbem mittelalterlich barockisierte Weschttorm i fredleche Koexischtänz.

16.  De Glöggi ond s’Heilig Bluet

De «Glöggi», wie alli Willisouer Schuelchend de Schuelhusabwart emmer weder deschpertierlech hender sim Rügge gnennt hend, esch eigentlech e Winterthurer gseh. Wenn är genau noch Willisou zöglet esch, das esch mer jeze entfalle. Dass är aber es Hecht Meitschi vom Tübali, auso em Forscht-Bamert sine Schwöschtere ghürotet hed, das weiss ech no ganz genau. Gwonth hend denn s’Borels, med bürgerlechem Name a de Hauptgass 11, be de Gschwöschter Anna ond Alois Wys. Äbe bi dene zwöi med dene vele Chatze ond mehreri ledigi Choschtgänger us de Stadtverwaltig grad Näbedra. De Wysi säuber esch als Schryber uf de Gmeindskanzlei z’Zäu hende agsteltt gseh. D’Anna sini Schwöschter, hed näbscht de vele Chatze ond erne Hoschpitante, au no es Lädali vo de CKW im erschte Stock betreut.

De Albert Borel, alias Glöggi hed im 38drissger Johr am ölfte Auguscht d’Abwartsstell vom neue Mittou- ond Primarschuelhus aträte. Med sinere gehorsamheischender Stimm, vor allem gäge eus arme, ond secher immer «unschuldige» Schüler, hed er med sim Bäse met Nochdruck sini «eigeti» Schuelornig ufrächterhalte. Em Winter hemmer emmer uf em Schuelhusplatz öppe e Schlifi bauet, emmer i de Hoffnig de «Glöggi» gsäch si ned. Chasch Dänke! Wenn mer am viertel vor Zähni id Pause gange send, so esch die Schlifi verschwunde gseh, reschpektiv konsequent Gsalze worde. Esch Pause ome gseh ond de «Glöggi» hed med sinere Handglogge glütet, hemmer gwösst was eus erwarte tuet. De Wäg z’rog is Schuelzimmer esch wie es Spiessruetelaufe gseh. Zo minere Afangsschuel-zyt 1956/57 hed mer em Winter noch Schueh med Holzsole agha. Het’s dosse frösch Gschneit oder söscht Gsoddlet ond Ghoddlet, de hend Schneebölle nor so kläppt a dene Sole. Uf kem Fall besch met enere söttige Ufmachig am Glöggi verberbi cho, ohni dass er dech ned gmassreglet hätti. Wie gseit mer Chend hend en gförchtet, aber för sin Arbeitgäber , d’Stadt esch är de meh as nome «Gold» wärt gseh.

1939/40 het de Ortsbürgerrot vo Willisou beschlosse, dass Wallfahrtschele Heilig Bluet, e gröndlechi Ausse- ond Inne Überholig nötig heigi. Grad zwe höchschtlöblichi Professore hed me als Beroter damals lo cho. Zom Einte, de vom Bondesrot beuftreite Sachverständig Prof. Dr. Linus Birchler ond zom Andere, de Architekt ond Prof. Friederich Hess vo de ETH Züri. Die zwei hend damols Verantwortig gha, dass das wärtvolli Dänkmol noch beschtem damoligem Wüsse z’Restauriere seg.Glychzitig hed me derno das Hl. Bluet vo Willsou, au grad no unter de Schotz vo de Eidgenosseschaft gstellt. Dachstuehl ond s’Türmli send ned au omene Restauration omecho. I de Tormspetze sälber vo dere Kapälle het mer es fascht unläserlichs, jo verchröglets ond verwäschnigs Pergament us em Johr nönzäh hondert drü, em Zytpunkt vo de letschte Restauration gfonde. Me hed die Urkond damols nome chorz beguetachtet, ond hed dem Schribe kei witeri Bedütig bigmässe, reschpektiv me hed das Pergamant wegleit ond derno eifach Vergässe.

Em Pflichteheft vom «Glöggi» esch natürli au drinne gstande, dass er för s’Heize i de Schuelhüser verantwortig träge tuet. Gwössehaft hed er die Heizig denn au bedient. Bes eines Tages onder emene Stapu Holz näbet emene grosse Cholehufe , er e ganz dräckigi Archivschachtle gfonde hed. Er hed de agfange i dere Chischte es bezzali omneusle ond hed derbi das verchrögelti ond bishär verscholleni Pergamänt gfonde.

 De Emil Steffe, Musiker ond Lehrer vo Willisou het derno dem Papier agno ond het met vel Müh ond grossem Zytufawnd sech dra gmacht das Dokumänt ganz chönne z’Entziffere. Dank dene beidne gwössehafte Willisouer wösse mer höt genau, was eigentlich s’Läbe im Städtli Willisou anno 1903 koschtet hed.

Ech Zytire do nome grad s’Gschehe vom täglichi Läbe im Städtli us dem wärtvolle Pergament, das Euch alli interessiere dörfti:

• 1895 Eröffnung der HWB Bahnen.
• 1894 Bau einer reformierten Kirche auf der «Bisangmatte» (Menznauerstrasse)
• 1897 het Willsou e Hydranteanlage becho.
• Set 1898 hed Willsou s’Elektrisch Liecht gha.
• 1900 hedmer Bahnhofstross deruf es Trottoir baued.
• 1903 hend im Städtli grad emol 1554 Bewohner gwohnt, dervo 338 Stimmberächtigti
• För dorschtigi Seele hets 14 Beize gäh ond för derno, wenn nötig esch gseh send drü Ärzt för de Notfall bereitgstande.
• S’Kilogramm Brot hed 33cent koschtet, 1 Liter Möuch 18 cent, Rindfleisch kg/Fr 1.60 ond s’Kilo Chälbigs ganzi 2.40 Fr.
• E Taglöhner hed 0.80 cent pro Stond verdient ond dervo hed är ond sini Familie müesse Läbe.
• Stüre het me au müesse zahle: 3.5‰ Polizeiwäse, 0.20 ‰. S’Waisewäse, 1.20 ‰ send a för Chelestür fällig worde ond 1.50 ‰ för de Staat igheimst.

17.  Was hend Göttin Freyjia ond e Chilter vo Willisou gmeinsam?

…d’Liebi tönt’s freimüetig vom wybleche Gschlächt här. Be eus Manne tönts es bezzali vorsechtiger, denn als aktive Chilter uf Freiersfüesse esch mer sinner Sach doch ned emmer so ganz secher gseh. Das jedefalls send so miner persönleche Erfahrige gseh, solang ech alle no z’Chilt gange be i mim schöne Hinderland. Mängi vo dene aghimmlete Brüt versuecht eus Manne die secher vorhandeni Liebestollheit tatkräftig met emene zuesätzleche gheime Mittali, wie öppe emene Liebestrank (Virus amotorius), oder «Buhler-Trank» (Rosoli) zor eigentleche Tat he z’Ermuetige. Dervo aber de doch spöter…

Wer oder Was esch eigentlech en «Chilter»?

Das Wort «Chöut» stammt us em Germanische (Kewelda) und beüdet Nacht oder s’Liechtli ond wird i eusere Gägend för ne Brutwärber agwendet. Hed e jonge Ma i de no Handylose und kommunikationsarme Zyt amene Märt-, Tanztag oder söschtige Alass Glägeheit gha, e jungi Frou kennezlehre, de hed däjenig de müesse drablibe, dass das öppis wäerde chönnti. Bevor die Jumpfere de Hei hed müesse, hed me sech bem Absched wortlos no schnell med emene Blick versecheret, öb ächt dem Zuefallsträffe chönnti eventuell spöter no es «Tête à Tête» be ere i de Chammere folge. Esch de Chilter vo de Joumpfere derzue ermuetigt worde do esch är de zor nächtliche Tat geschritte.

Bim so emene erschte Bsuech vom Chilter be siner Abätigswördige hed de Chilter guet dra do, wenn er en guete, en sehr guete Frönd als Schutzbegleiter met ufe erschti Gang noch «Ganossa» med gno hed. Me hed jo nie Gwösst was eim dete erwartet. Jalusi Brüedere ond rabiati Eltere send derbi no grad s’chlinschti Problem gseh. E Chilter wo uf emene frömde Gebiet wot abgrase, hed meischtens Verschmähti Liebhaber Näbebuhler oder au Nieder uf de Plan gruefe. Esch de dä Cheib au no us emene andere Dorf oder Region gse, de hend die bishär Verschmähte eres Territorium ned eifach so kampflos wölle häregäh. Dorom dä gueti hoffentlech au nidlosi Frönd, wo eim bimene erschte Bsuech sötti bes zom Dehei vo de Abätete begleite tuet. Be wohlwolle för de Wärber het’s Brütli es «Chiltli», auso es Liechtli be sech is Fänschter gstellt, ned dass emänd de Chilter no bi de no hübschere Schwöschter chönti Istiege.

Esch dä erscht Bsuech als Chilter einigermass zo aller Zfredeheit vo Statte gange ond me hed sech  geiniged, dass dringend witeri Säddlerbsüech dörfdit Nochefolge, de esches de Zyt worde sech dere Brutfamilie, die jo no schinbar immer nüd gwüsst hed, a’znöchere. Am beschte annere Stubete oder bin ere Nidlete, dete chönnt me jo wie zuefällig chönnti ufenand träffe.

Z’Rusmu obe hed me das Problem damals bigott bim Schopf packed, ond hed immer i de Wienachtszyt bes use zo Liechtmäss zor Niedlespelete (Jassen) Nochbure ond Frönde zäntome iglade. Nochem Spel om d’Niedle (s’beschti vo de Möuch) hend sech alli a dä med emene wysse Tischtuech beleiti grossi Tisch gsetzt, ond es hed Birrewegge, gschwongni Niedle ond Lözarner Läbchueche stopfed gnueg för alli gäh. Es guets Kaff met Güggs vom Feinschte hed natürli do derbi de ned dörfe fähle. D’Stimmig be Wybli ond Männli hed sech merklech ghobe ond die junge Burschte hend meischtens de us reinem Jux e Löffel voll Niedle ad die bruni Stubedecki afo ufebätzgered. Me hed Glached, Gjohlet ond au derbi Witz verzellt ond alli send sech derbi es bezzali nöcher oder au ganz nöch cho. Au d’Eltere vo de Userwählte hend sech es erschts Bild vo dene zuekönftige Schwiegersöhn chönne mache. Esch aber dä jungi Chilter zo sinner Abätete nome wägem Säddle cho ond hed wenig oder au gar keini witeri Absichte gha, so esch es de med der Zyt afo problematisch wärde. Hed’s de öppe au no Igschlage, de esch är am Hogge ghanged ond esch de schwärlech weder ab em Hof cho.

Wie d’Froue au so send, hanged’s meschtens es bezzali me a eus Männer as eus grad so lieb esch. Hed eini de unbedingt grad dä Einti oder jene Säbige vo ehrne Verehrer au no wölle ganz a sech bende, so hed si zo Ungwöhnleche Mittali wölle ond müesse Griffe. Das meischtens au no med de Unterstüzig vo zuekönftige Schwiegermiuetter. D’Frejya, Göttin der Fruchtbarkeit vo de Chelte ond Aphrodite die grichischi Göttin vo de Liebi hend somet ere Uftritt becho. Om de Chilter i sinere Onentschlosseheit meh oder weniger z’Beiflusse, hend die zwöi zom geischtig Destillierte oder gmeinsam agsetzte Liebestrank i eri Reservechischte griffe. Scho de italiänischi Arzt ond Gelehrti, em Näbebruef Destillateur, Micele Savanorola us Padua, hed scho im vier zähte Jorhondert die sogenannte «Aque vite» (Läbeswässerli) med Honig ond Roseöl, zo «Ros Solis», em Tau vo de Sonne agfange z’Destilliere. Ursprünglech esch dä Liebestrunk med velle Indigridänzie us em Orient vollstopft gse, ond hed e ganzi Letenai vo Fremdartige Gwörz beinhaltet. Ambra, Anis, Bisam, Koriander, Moschus, Muskatblüete, Nelke, Paprika, Pomeranze, Sandelholz, Zimt ond Zitroneschale send derbi zom Isatz cho ond hend eri wirkig chönne onder Bewis stelle. Das Rezept us Padua hed es aber im Original ned öber d’Alpe gschaffed, wohl aber de Name vom Liebestrunk, de «Rosoli» Likör. Allsits bekannt in Variatione im Nidwalder-, Eisedler-, Glaner-, aber au be eus im Henderland. Damit er mer das au glaubit, do grad es Rezept wie me die «Rosoli» be eus härstelle tuet:

Rosoli das feini Liebeswässerli

1,5 Liter Wasser, 1 Pfund Kandiszucker, 2-3 Zimtstängel, 10 gr Muschgetblüete e Handvoll dörrti schwarzi Chriesi, 6 Dezi Kirsch oder guete Träsch. Gwürz im Wasser ufchoche. Das Ganzi söttig heiss öber die dörrte Chriesi gäh ond amene donkle ond kühele Ort lo sto. Derno drü Tag lo iwirke ond denn dör ne suberi Babywindle firltriere. Dä fltrierti Trunk derno imene grosse buchige Standali för zwölf Monet lo Ruebe. Vor Gebruch wird dä Liebesbeschleuniger gschickterwys i chlini, Frouehandtäsche taugliche Fläschli gfüllt, bevor er Nächtesns, ond jo ned Tagsöber zom Isatz cho esch.

Do no es modärns Rezäpt vör alli Brüt ond Schwegermüeter wo garantiert be erem Chilter liebesfördernd wirke dörfti.

Savarin Rosoli (Moderne Fassung)

Teig: 175gr Mähl, 5gr Salz, 80. Gr Zucker, 50gr weichi Butter, 15gr frischi Hefe. 1s verchlpfts Ei.

Mähl. Salz Zucker vermische ond innere Schössle e Mulde mache. Butter i chline Möckli i die Mulde gäh. D’Hefe i de Handwarme Möuch uflose onds Ei verchlopfe. Beides zom Butter id Molde gäh. Teig med ere Holzspatüle verrühre ond chlopfe bes är schöni Blose wirft. D’Savarin Ringli usbottere ond de Teig med emene Sprötzsack knapp zor Hälfti fölle. Ofe uf 200° vorheize ond die Savarin för ca. 20 min. Usebache. Nochem Bache die Ringli uf emene Gitter lo uschüele ond si med ere fine Nodle istäche. (Chönit au uf Vorrat bache wärded. Troche lagere wärdid  aber de sehr härt, macht aber nüd).

Sirup und Füllig derzue 3-4 dl sälber gmachte «Risoli» Liquör chorz nufwärme. Je von ere halbe Zitrone ond Orange Zest abschabe. D’Hälfti dervo id Flüssigkeit gäh. Es Glas igmachti Chriesi vom letschte Sommer us em Chäller hole ond abtropfe lo. 2.5 dl Rahm ¾ Ufschlo ond bereithalte. Sälber brönnte Kirsch zom aromatisiere bereitstelle. Warmi Aprikosekonfi ond e Pinsel bereithalte.

Das wäärs, jeze chönne mehr loslo…

D’Savarin im warme «Risoli» Sirup beidsitig nome chorz dünkle. Ufpasse dass si ned vergheie. Uf nes Gitter platziere ond med warmer aprikosekonfi med em Pinsu liecht bestriche. D’Chriesi in e Schössle gäh ond med Kirsch aromatisiere. De vollgsogni Savarin uf ne schöne Täller platziere und med Chriesi fölle. Wenig Risoli Liquörsaft öber Chriesi ond de Savarin träufle. E rächte Loffou vol halbgschlagne Rahm drufsetze ond med Zeste ond emene Mönzeblatt garniere.

18.  Sägmähl als fatale Liebesbewis

De Poschtechef vo de Schroterei z’Willisou hed emol amene erschte Maie am frühne Morge, sin Dienscht vis a vis vo de Kantonalbank wölle aträte. Er hed derbi sis blaue Wonder erläbt. E Bärg vo Sämähl esch vor de Töre gläge on är hed sech müesse i Poschte innekämpfe. Was er, denn no ned hed chönne wösse esch, dass d’Willisouer erschte Mai-Nachtbuebe zo erem grosse Überdross ned alles Sägmähl hend chönne i dere Nacht loswärde.. D’Willisouer Nachtbuebe tüent i de Nacht vom drissigschte April ufe erschti Maie, allene heim-leche, offizielle, halboffizielle ond au vermuetete Fremdgeher ond Liebespärli, en Sagmählliebesspur dörs ganzi Städtli streue. Vor de Töre vo de Geliebte e grosse Hufe zom afo, denn dörs ganzi Städtli ufe ond abe, e breiti dicki Spur, dass me si de au wirklech gseht. Bim Geliebte deheime de secher no es grössers Fueder, dass ärs de au am Morge werklech merkt, wenn er hed wölle de Wonnemonat Begrüesse. Schinbar send aber i dere Nacht d’Aktivitäte vo de Schlawinner dör irgend öppis gstört worde ond si send somet eri Ladig  Holzliebesbrösmali nömme losworde. Spöter uf d’Frog vom Richter, worom si de i erem Fruscht das Sägmähl grad bim «Lampi» osse vor Poschtetüre gheit heigit, hends nome Chlilut gmeint, dä heigs öppe de de verdienet. Johr i ond Johr us chömmi de «Lampi» immer dete cho de Überhockigs-Fürobigfüfliber izieh, ond emmer grad nome dete wo die Junge dögit z’ämehocked. Also dämol kei Liebes- sondern e Fruscht-Sägmählhufe heigits a dem Morge vorem Poschte wölle hinderlo. De Richter het’s binnere Ermanig denn beloh….

Scho zo miner Zyt send Nachtbuebe z’Willisou am erschte Mai de lieber goge «Verschleipfe», was zwar uf em Rothusplatz vel härgäh hed aber lang ned so vel Spass gmacht hed, als wenn mer alle send goge «Streue». Hoffentlech Bsinne sech die Junge vo Hüt weder a dä alti Bruch ond lönd En weder lo ufläbe.

19.  S’Grozzemandli ond Napfgeischter

Du besch doch secher au scho mängisch uf em Napf gseh. Velli säge es segi de Mittuponkt vo de Schwyz, wenn ned vo de Wäut. Öb das stimmt, das weiss ech ned. Secher aber esch nome Eis, wenns im Änziloch hende Hoddlet ond Tuet as wördis Chaze Hagle, de wotsch öppe de gar ned mitzstdrinn i dem Chessou hocke. Do das Gschichtli handlet vo emene junge Ma, dä unerschrocke amene tüppig heisse Tag is Bachbett vo de Wiggerehütte här igstege esch, ond derbi sis blaui Wonder erläbt hed.

Es esch ned erschti mol gseh, dass ech mis Vorhabe de Napf Solo i de «Direttisma» z’Bestiege, ha wölle i Tat omsetze. Met Vaters altem Göppou, emene «Holländer» vo de iheimische Marke «Automat», ben ech öbers Hübali ond d’Höll hindere am Grozzligarte vo de Koorporation verbi, zor Wiggerhütte gfahre. Det han ech de Wäg öbbers Eigatter links lo legge ond be diräkt is Bachbett vo de Änziwiggere igstege. De Igang zor Wiggereschlocht esch a dere Stell zemlch schmal. S’Wasser schiesst, fascht wie kanalisiert dör die blankgschüreti Molasse usse, uf ne Äbeni die Ufgföllt esch met honderttusige vo grosse ond chline Chämpe. Hed mer die mängisch doch glitschigi Stell de einisch guet berwonde, de chond mer zo emene chline fascht chreisronde Chessou met emene überhängende Föuse. Öber die rächti Site vo dem Föuse abe rislet a normale Tage e chline Wasserfall. Grad obzue versperrt e grossi umgeheiti Tanne samt Worzle das chline Täli. Wie chan e settigi riesigi Tanne dör sone chline Bach us de Fuege brocht wärde dänkt sech emänd no Mänge, wenn er so öppis unwirklechs gseht. Aber äbbe, mer send im Änziloch dem riesiige Chessou rond om de Napf, i de Gwitterchochi vo de Schwyz.

Es gilt jeze en erschti Hürde, i Form vo emene vier bis föif Meter höche Wasserlauf z’Erklimme, ond do muesch afo chlettere. Scho s’erschte mol pfloscht Nass eschs Resultat. Eng esch es do i dem ondere Teil vo dem Chessou. Trotzdem gspörsch en Wiyti, wenn s’erschte mol gäg de Hängscht ufe luegsch. Det ufe wot ech go, segs was söll’s. Eigentlech es Ding vo de Unmöglichkeit, ohni Bärgstieger-usröschtig wölle en drühundert Meter höchi Nagoufluhwand wölle z’Erklimme. Das esch mer au voll Bewusst gseh. Do ech aber net zom erschte mol i dem Chessou inne gseh be, han ech för mech witer obe scho en Schlichwäg us de Wand uskontschaftet gha.

Jeze aber versperre mer drü riesigi Felsblöck de Wäg. Es Gröcht got ome, dass die tonneschwäre Nagoufluh-Felsblöck de «Henderländer Talherre» als Strof för eri Untate uferleit worde segi, ond si heigit müesse die Grosschempe d’Schlucht deruf ond ned öppe dörab stosse. Das seg aber dene Chnuschtis de doch ned Glonge, do die tonneschwäre Felsblöck emmer weder obenabetrölet segit. Jeze han ech de Dräck, die Chämpe versperrit mer de Wäg. Zom Glöck könn ech de Wasserlauf vo de do no junge Wiggere ond weiss won ech als jungs Börschtli dörreschlöpfe cha. Zom zwöite mol Nass, aber anders wärs de öppe jo ned gange. Chum us dene Blöck öffnet sech de ganz Chessou i siner vollschte Pracht. En hundertachtzg gredigi ond drüstöckigi rondom Nagoufluhwand tuet sech for mer uf. Met offenem Muul hocki ab ond Stune nome no ob dem einzigartige Szenario. Debi han ech Zyt ganz vergässe, ond won ech weder a de Stächelfluhwand ufe gäge s’Egg luege bemerke ech, dass s’Wätter omgschlage hed. Schwarzi Wolke stönt bedrohlech öber em Hängscht ond innerhalb es paar Minute verdonklet sech de ganzi Chessou. Jeze gilt es sofort en sichere Onderschlopf z’sueche, ond dä de au no z’finde. En öberhängende Föuse wördi Schotz ond au trochni Füess bedüte. Met vel Glöck han ech e settigi Stell de au no gfonde, bevor’s so richtig afo Többe hed. Im Chessou sälber esch es fascht Windstill gseh, aber öberem Hängscht ond de Stächelegg hets Kutet als öb alli Napfgeister zäme metenand is Gwitterhorn wördit blose. Es esch mer ganz Tuch ond Schmuch worde ob dene velle Blitze, die all paar Sekonde überem ond im Chessou igschlage hend. Vel Schlemmer esch aber dä widerhallendi Donner im Chessou inne sälber gseh. Es hed Gsirachet als seg de Tüfu sälber ab em Chare gheit. Wo de au no de Starchräge igsetzt hed han au ech realisiert, dass min Ufenthalt i dem Chessou ned ganz Ungföhrlech chönnti si. Die eigeti Hand vor em Gsicht han ech plötzlech nömme chönne erchenne. Uf einisch, kenni föif Meter vo mer ewäg, nimm ech ganz verschwomme e munzig chlini Gstalt im erem Chreshabit wohr.

«Hoi Du, ech bes Grozzemandli», hed äs zo mer gmeint. «Ech läbe do i dem Chessou ond chome nome wenns so richtig Hoddlet ond Sirachet us mim Versteck före. Mini grosse zwe Vettere, du kennsch sie vo Willisou här, lönds Höt aber weder einisch lo Többe, Rommble ond Sirache. Die Beide send vel grösser as Ech, spele aber emmer weder allne Lüt Streiche ond das de ned nome a de Fasnacht».

Ah du meinsch d’Enzilochmanne, han ech das Manndli de gfroget. «Grad ement die Beide, dass send miner Vettere i erem Tannechleid. Ech sälber be zwor vel chliner wie du chasch gseh, aber mehr alli hend jo emol chli agfange. Zudem hend mer Grozzlis do hende am Napf en ganz wichtigi Ufgab wohrznäh. Weisch du was mer Grozzli-mandli ond Grozzefrouali do im Änziloch för ne veratwortigsvolli Ufgab hend?»

Nei das weiss ech ned, han ech offe müesse zuegäh.

«De los emol guet zue: Rond om de Napf chasch du med e chli Glöck das reinschti Gold vo Wält finde. Mer vo de Grozzlis verwalte dä riesigi Gold-Trämou, wo versteckt i dere monitäre Molasse vom Napf schlommeret. Eusi Ufgab esch es, benere söttige Gwitterlag wie Hött, homeopadtischi chlini Dose vo Glodflitterli vo dem Trämou id Bäch rond ome Napf z’verteile. Mer Grozzler bedienit s’ganzi Napfgebiet, agfange bi de Änzi- ond de Buechweggere. So au im Goldbach, de chline ond grosse Fontanne ond sogar im Seeblibach chasch dis Glöck versueche. Euses verwonschni Gold chasch du au no z’Basu onde im Ryih finde, jedoch det onde send die Flitterli dör de Abbrib winzig chli worde. För Eis Gramm Napfgold bruchsch do hende i de Weggere öppe zwöituusi föifhundert Flitterli, wo du muesch us em Dräck use-wäsche. Z’Basu onde im Ryih, sends de scho gäge die drissgtuusig Flitterli wo de muesch för es Grammli Gold zämechratze»

Weder tuet es Blitzte ond Donnere, dass eim fascht s’Trommelfäli platzt. «Dä Blitz, dä hed de ned witewäg vo eus Igschlage», säge ech no zom dem Grozzemandli.

Kei Antwort… ond won ech zo em öbere wot Luege, esch plötzlech keis Manndli me detegstande. A sinner Stell hed es chlis einsams Grozzetanndli usem Näbou zo mer häre-göggslet. Ech han mine Auge fascht nömme trauet, so verdatteret han ech id Wält usegluegt. Zitteret wie Äschbelaub han ech am ganze Körper, ob miner Begägnig med dem Grozzema. Alli mini Schuurig ond schöne Napf Geischtergschichtli us früheschter Jogend, send mer derbi ondereinisch weder präsent worde. Es esch mer so Vorcho, als ob ech die erscht Geschter weder die Alli vo neuem Erläbt hätti. Zom einte wäri do die Gschichte vo de «Hängscht Sträggele». Das esch eini wo emmer im Dezämber, drü Tag vor Wiehnacht, eres Unwäse tribt. Scho d’Grossmuetter het eus a dene Tage afangs Winter gar nömme gärn wölle lo Usego. Si hed beförchtet, dass mer Chend so chorz vor de Wiehnachte, de doch no vo dere Häx entführt chönnte wärde. Wie scho gseith au d’Enzilochmanne hend eres Dehei i dem Chessou inne gha. Sie tribet do Hende s’ganze Johr döre eres Unwäse bevor si, zäme med em Willisouer Stadttier a de Fasnacht för volli drü Täg Usgang uf Willisou abe öberchömit. Zäme met all dene Andere, bösguete Napfgeister machet si sech en Spass druss, armi oder gfallni Seele i Wydechörb z’stecke ond de die vom Hängscht obeabe is Änziloch ine z’Rühre. So tribet die Waldmanndli ond all die andere Napfgeischter johri ond johrus ere Schabernack met dene arme omhärwandernde Seele.

Es hed ond hed ned wölle ufhöre Rägne. Emmerno ben ech i mim einsame Unterschlopf ghocket ond ha ghoffet, dass das Onwätter ändlech verbi segi. Wo Donner ond Blitz es bezzali nogloh hend han ech mer sälber de doch no e Schupf gäh, ond mech ufgmacht de Napf öbers vorhär scho uskondschafteti Band, vo de rächte Chessousite här z’Erklimme. A en Direttisima esch onder dene Omstände öppe de gar ned z’dänke gseh. Zo miner Schand muess ech do ond Hüt au no gestoh, dass ech die igschlagni «Napf-Bachbett-Direttisimaoute» nomme grad eis einzigs Mol gschaffed ha.

Obe im Bärghotel ben ech de, mittlerwile zom dritte mol Pflotsch-nass, de doch werklech acho. Ech han mer z’erscht emol e riesigi «Napfmerränge» gönnt, om mis ufgwüehlti Gmüte es bezzali chönne z’Beruhige noch dem grosse Schreck. Aber das allei hed ned glänged oms Erläbti chönne Abezschlöcke. Erscht bim zwöite Kaffi «Napf-geischt» met vel gschwongene Niedle, esch es de mer öppe e chli besser gange. So gstärkt han ech de chönne min Heiwäg uf em ganz normale Wäg onder d’Füess näh.

20.  Katharina Peyer die «Willisouere»

D’Katharina Kaufme ond de Heinrich Peyer hend eres Jowort zom gmeinsame Bond för d’Ehe i de Hofchele z’Lozärn enand ghä.Bes zom letschte Momeänt hed de Brüeder vom Heinrich , de Thomas Peyer, die för en so doch ned ganz standesgemässi Hürot vomene Schuthessesohn mit ere eifache Wirtstochter vo de Ilge , versuecht z’hintertriebe. Das esch em aber de ned glonge ond die Beide hend am vierte Juli achtzäh hondert ond drü i de Hofchele z’Lozärn ghürote. Sie damols erscht sächszäni ond är zwöiezwänzigi, hend zwe Tag spöter doch no alle Muet z’ämegno ond send uf Willisou zo de Schwegereltere Brut goge vorstelle. Zom grosse Erstune vo dene Beidne send sie med offne Arme, bes uf ei Usnahm, fröndlech empfange ond bewirtet worde. S’Schwegermami, em Schulthess Peyer si Frou heige nome zor gmeint Brut gmeint: «So es chlis Nütali ond e sone grosse Kerli, ech wönsch Euch Glöck ond Gottes Säge». Die beide Froue hend sech uf ahieb grad ome guet verstande ond send bländend metenand us cho.

De Heinrich, als glehrte Sattler, hed im Johr 1806 en Betrieb z’Willisou eröffnet. Vo Lozärn här esch är sech gwohnet gse, dass sini Chunde zo em id Butig (Werkstatt) chömmed. Das esch aber uf em Land es bezzali andersch gloffe. Wie alli anderi Handwerker i de Städtli hed au er müesse uf d‘Stör, genauso wie de Metzger, d’Schnidere oder de Schnapsbrönner, wo vo Hof zo Hof zoge send om erer Arbed chönne nochezgo. Das hed em gar ned passed ond Situation, dass är med siner ganze Verwandtschaft, inklusive Brueder Thomas ond dere missgönschtige Schwögeri under eim Dach hed müesse wonne, hed sini Situation ned verbesseret. Tag för Tag esch a ene Beidne omegnörgelet worde. Wo de au no klar worde esch, dass die Liebeshürot för emmer Chenderlos blibe werd, hed sech die Situation nomol zuegspizt. Nomme Dank de Güeti vo de Schwegermuetter hed sech Katharina em Hus Peyer trotzdem z’Willisou einigermasse afo Wohl ond au Deheime fühle. Em Heinerich aber esch es, trotz de Liebi vo ond zo siner Frou med der Zyt z’vöu worde. Das bruefliche scheitere ond de brüederliche Zwischt hend das Fass langsam aber secher zom öberlaufe brocht. I junge Johre bim Militär esch er scho emol under emjunge  Oberscht Sägesser vo Lozärn, zom  Stabstrompeter usbildet worde. «Spele ond Soldat si, das esch eigentlech mini beruefig», wie er velfach öppe chond to hed. Es hed em gfählt, das «Militärle», trotz der Liebe zor Frou, die alles nome möglechi gmacht hed, om em es agnähms Deheime chönne z’biete.

Noch em Ifall vo de Franzmänner i die helvetischi Republik om Achzäh hondert ond zwöi, hed de Napoleon der Eidgenosseschaft d’Mediationsverfassig uf eri so arg gebütleti Scholtere ufbordet, ond dermet esch faktisch s’ganze damolige «Schwyzerländli» zo emene französische Vasallestaat moutiert. Om Soldate för die verpflichtete Schwyzerregimänt hed me wacker ond med allne Mittle gworbe ond esch doch vorerscht ned as Ziel cho. Vier Regimänter oder sächszähtusig Ma send gforderet gseh om das Kontingänt chönne z’Erfölle. Soveli hed me ned med allem biege ond bräche z’ämebrocht. Nüntusig sends de nome worde ond es hed vor allem a eifache Soldate gmanglet. Lüt vo «Stand ond Ehr», also Lüt för die höcheri Charge, söttigi hed’s veli gha die freiwellig för vier Johr de Dienscht under de Waffe bi eim vo de vier Regimänter unterschriebe hend wölle.

Amene chüele Obig im Novämber achtzäh hondert ond nün, s’Musikantkorps vom zwöite Schwyzerregimänt esch damols spellend ond wärbend dörs ganzi Henderland zoge, sends de au z’Willisou im Stettli ufträte. De Heinrich hed erem Wärbe ned chönne wedersto. Er hed, ohni siner Frou öppis z’äge, chorz entschlosse als Trompeter för vier Johr verpflichtet. Alles Gränne vo Frou ond Schwegermuetter hed nüd me gnötzt, är hed wölle, gahaue oder gstoche met de Soldate zieh. Z’ Tief hend de brueflichi Misserfolg, Chenderlosigkeit ond die ewige Stichelei vom Brüder en Gwormet. Am nünte vom Schlachtmonet esch är als guetzahlte Militärtrompeter richtig Marseille zo de Garnison zoge. Trotzdem Katharina Willisou so liebgwonne hed, ond si sech be erer Schwegermuetter meh als guet ufghobe gfühlt hed, esch eri Liebi zo erem Heinrich stärker gseh, ond sie hed em nomme no wölle Nohgo. Am nünzähte im Heumonet achtzähhondert ond zäh, chum zwänzgjährig aber scho vier Johr verhürotet, esch si erem GeliebteMa noch Marseille nochegreist. Chum acho eröffned si en Pension för Schwyzer Offizier, die sie bes zom Russlandfäldzog vom Napoleon bescht florierend gführt hed. Ei Basis vo erem Erfolg als Pensionswirtin esch gseh, dass sie es chlises Lozärner Chochbuech us de Schuelzit usem Mariahilf Schuelhus met noch Marseille brocht hed ond derno för eri gäscht au koched hed.

Afangs Chrischtmonet achtzäh hondert ond öeuf esch es de sowit gseh. De Napoleon hed ärnscht gmacht med sim Vorhabe Russland wölle z’bodige. Är hed au alli Schwyzerregimänter zor kaiserleche Parade uf Paris «Iglade». Obwohl de Heinrich en ghürotne Ma gseh esch, ond somit hätti chönne z’Marseille bi siner Frou ond i de Garnison verblibe, hed är sech förs «Chriegerle» entschlosse. Ond was macht Katherina? Si hed sech als Marketenderi bim zwöite Schwyzerregimänt lo ahüre, om jo nöch chönne be erem Schatz verblibe.

Dere glanzvolle kaiserlechi Parade vom sebte Tag im Chreschtmonet achtzäh hondert ond öuf esch chorz drufabe d’Kriegserklärig a russische Zarehof döre Napoleon Bonaparte erfolgt. Was das för die vier Schwyzerregimänter bedüdet hed, hed sech niemmer, aber au gar niemmer chönne usdänke. Zersch die «glanzvolli» Parade, gfolgt vo Tod, Kälti, Chrankheite, Hunger ond Süche. Vorerscht esch mer aber nome bes Starssbourg marschiert wo jongi meischtens Zwangsverpflichteti Rekrute, au söttigi us em Lozärner Henderland, is Regimänt ufgno worde send. Witer got de Marsch derno öber Brüssou ond Lüttich noch Norddütschland, ond emmer witer immer richtig Oschte. Z’Lüttich wird de Heinrich aber Chrank ond wird sinere Katherina i achtzäh Täg weder gsond gpflegt.Bes zor polnische Gränze die si Beide z’Kwidzyn öberschritte hend, bes doäne hed Katharina scho ganzi sebehondertsächsesächzg Stonde Reis zämezählt. In Elbling hend sech de alli vier Schwyzerregimänt zom erschte mol zäme gschlosse. Vo dete witer noch Köningsberg ond bes am sebenezwänzigscht April noch Kaunas, wo sie die russische Gränze öberquert hend. Bes noch Polozk, em Hauptort vom damolige Herzogtum Littaue, esch no alles einigermasse ertäglech, wenn au müehsam gseh. Jedoch z’Polok, es Dörfli med knapp füfedrissg Hüser hed das grossi Stärbe ond die grossi Süch agfange. Verwondeti ond au Halbtoti hed me im einzige Steihus vo dem Ort, em Jesuitekollegium, vo de Schlachtfälder härbrocht. Unter anderem au de Unteroffizier Joseph Peyer, de Onku ond Schwoger vom Heinrich ond de Katharina Peyer, de völlig entkräftet vor Ort stirbt.

Das Dorf Polozk werd am nünzähte. Oktober vom russische General em Förscht zo Wittgenstei bewusst komplett i Brand gschosse ond dermet esch för die Beide jedi Hoffnig verbi gseh, de Winter einigermasse under emene Dach chönne z’verbringe. E lange med tusige Liche pflaschteriti Wäg zrog, immer weschtwärts «Heizue» hends Peyers Afang Novämber zäme med de wenige hondert übrigblebene Manne vom Regimänt under eri Füess gno. Es esch de Cleverness ond em Überläbeswille vo de Katharina z’verdanke gseh, dass die Beide öber Rondi cho send. Als Frou ond zoglich au als Marketenderi hed si Möglechkeite gha, a Gäld ond Ware härezcho. Läderblätze, wo die beide de gfallne Soldate ab erem zroglassne Hafersack abgschnette hend, send zom Läbensretter worde. De glehrti Sattler Heinrich hed so us dem «Tote-Läder» chönne bruchbari Sache produziere, die d’Katherina denn med grossem Profit de Offizier verchauft hed. Zäme med de Katharinas Marketenderei esch es so dene Beidne einigermasse guet ergange, so dass sie trotz Sompflandschaft, Morascht,Chälti, Durräge, Isch ond Schnee hend chönne öberläbe. Es hed zwor mänge Tag gäh, wo si absolut kei, au no so vergammlets Brot, Rossfleisch oder öppe e chalte Borscht hend chönne uftribe.

De Zuefall het es wölle, dass die Beide uf em Wäg weschtwärts zrog uf es Füfertröppli Henderländer Soldate troffe send. Gmeinsamkeite sech besinnend hed me de Wäg de fortgsetzt ond Freud ond Leid sowie aus Gäld, metenand teilt. Am 26. Novämber esch den aber Schloss gseh. Si alli send am Broggechopf vo der Beresina, emene Näbefloss vom dem is Schwarzi Meer fliessende Dnepr itroffe. Chorzom, s’Füfertröppli esch sofort zom Wachdienscht a de Brogg vo de no Awesende Offizier verpflichtet worde. Em Trompeter ond siner Marketenderi hend d’Offizier es gmeinsams «Laisser passer» gewährt. Glöck im Ohglöck? Jo me chönnti fascht meine, wenn mers ned besser wössti us dem gschriebne Tagebuech vo de Katharina Peyer.

S’grossi Eländ hed aber erscht jeze so rechtig för die Beide Gschundne agfange. Zrog z’Chönigsberg esch de Katharina Chrank worde ond esch för achtzäh Täg besinnligslos im Lazarett gläge. Dank ere vermeintlech letschte Spänd vom Diräkter vo sim Musigkorps hed de Heinrich sini Katharina ufe ne Schlitte glade ond witer richtig Heimat heizue brocht. Das esch ere de Guet becho ond sie hed sech weder vo erer Chranket erholt. Am Neujahrstag achtzäh hondert drittzäh esch aber e erneuti Flocht agseit gseh. Dämol send d’Russe chorz vor Eibling, Woidwodschaft, Masuren, Pole gstande ond die russischi Gfangeschaft hed droht. Jeze aber esch de Heinrich bettlägerig worde ond was hed die treui Seou vo Katharina för ere ned reisefähige Ma gmacht? Se hed en i en Wolledecki igschlage, ond hed sech dä grossi Ma, sie als «Nütali», grad sälber uf e Rögge lo Bende. So send si witer Weschtwärts richtig Heimat gflohe bes es em Heinrich weder besser gange esch. Alles hend si verchauft was nome es paar Bazzali zom Öberläbei brocht hed, sogar de Ehering vo de Katharina. Ändlech am för si bestimmte Ort in Luterbach (D) acho, esch em Heinrech de usstehendi Sold vo sage ond Schreibe viereföfzg Franke uszahhlt worde. Das esch eri Rettig gseh ond hed d’Not vo dene Beidne es bezzali glindered. Meh als sächstusig Kilometer esch dä Wäg vo Marseille, he noch Russland ond weder zrogg Hei id Schwyz, lang gseh. Am füfzähte Meye achtzäh hondert füfzäh, hend Katharina ond de Heinrich Peyer vo Willisou , weder heimische Schwyzerbode betrete.

S’gruehsami Läbe de Heime im Städtli Willisou esch em Heinrich ned guet becho. Es hed en usetrebe is Böndnerland, wo er achtzäh hondert vierzäh sech zom Dienscht als «Cadet Sergant Major» hed lo verpflichte. Chorz dröbet abe em Frühlig achtzäh hondert föifzäh hed er als Oberlütnant bem Batallion Schindler, z’Gänf onde no einisch als Söldner aghüret. Achtzäh hondert sebezäh hed er sech wederom, ohni s’wüsse vo de Katherina, för vier Johr noch Holland lo verpflichtet. Chommer met erem labile Ma sech gwohned, hed au Katharina eres Büntali de no einisch packed ond esch es letschtmol med em id Frömdi zoge.

Vel Spöter,noch es paar gmeinsame ruige Johr deheime z`Willisou mets i de Gäuguzyt, am drittzähte Februar achtzäh hondert sebenedrissg, esch de Heinrich Peyer chum zwöiefüfzg jährig i de Arme vo siner Katharina verstorbe. Katharina Peyer hed derno im achtedrissgi no einisch Ghürotet. Morel hed er gheisse ond esch en Tuchhändler vo Lozärn gseh. Aber au ere zwöiti Ehehma esch de noch ere zwar chorze, aber doch glöckleche Ehe verstorbe.

De Oberscht Eduart Segesser, en ehemaligi Kommandant us de Jogendjohre vom Heinrech Peyer ond nochmolige Bsitzer vom Schwyzerhof z’Lözarn, hed ere derno d’Leitig vom Hotel Rigi Kaltbad abote. Dankend hed si das Angebot agno ond ab achtzäh hondert nün e vierzg esch de Oberscht der Meinig gseh, dass sie au fähig wäri, sis zäntomme bekannti Hus, de Schwyzerhof z’Lozärn als Direktorin z’übernäh. Si hed med de Bedingig zuegseit, dass näb ere auch eri zwe vo erne Nichte, d’Josephine ond Katharina Peyer met vo de Prty chönntit si. Elf Johr spöter hed se sech de i eri eigeti chlini «Pension Morel» zrogg Zogge. Am sebete im Lenzmonet achtzäh hondert sächs e sebezg esch de, die vom Napoleon Bonaparte persönlech met de Medaille de St. Hélène uszeichneti «Mére des Suisses», i erem Hus z’Lozärn verstorbe.

21.  L’Act de Médiation ond de Lonzi

Im Lauf vom Johr achtzäh hondert zwöi hed de französischi Militärdiktator Bonaparte erneut siner Franzmänner i die multikulturelli Schwyz gschickt om ändlech Ufzrume. Die Helvetischi Revolution esch Gschiteret ond im Land hend Bruderchrieg ähnlichi Zueständ vorgherrscht. Als Konsequenz dervo hed Napoleon die verschedene Delegationsvertreter vo de Helvetische Revolution achtzähhondert ond drü noch Paris zitiert, ond hed wölle «Vermittle». Faktisch aber hed är de Schwyzer Delegationen e neui Verfassig, L’Act de Médiation diktiert, ond somit d’Schwyz zom Vasallestaat vo Frankrich gmacht. Das zwar med vele Rächt aber au de verschiedenschte Pflichte. Eini vo dene Pflichte esch gseh, dass s’Schwyzervolk vier Regimänter Soldate z’stelle gha hed. Insgesamt wärit das a die sächzähtusig Ma gseh. S’Volk hed damols de Franzma als Unterdrücker wohrgno, ond es hed sech als ganz schwierig erwese das uferleiti Kontingänt chönne z’erfölle. Chum e brave junge Ma hed sech freiwillig för vier Johr als Kanonefuetter för de Napoleon welle lo Ahüre. Schlossemend hed me de die vier Regimänter med vel Biege ond Breche doch no chöne realisiere. Das, aber nome med emene Bschtand vo ganze nüntusig Manne. Om das z’Erreiche hed Frankrich d’Schwyzer Obrigkeit ganz mächtig onder Druck gsetzt.D’Rekrutierig vo Offizier us regimäntsfähige Familie a dem het es zwor ned gmanglet, aber gmanglet hed es a de «Jeunes garçons célibataires qui devraient servir de chair à canon», also eigenteche Kanonefuetter). Jede Trick esch de Obere z’Lozärn ond i de Gmeinde rächt ond genähm gseh, om die jungi Lüt zonere Dummheit z’Verleite die sie hend chönne ahnde. Jedi au no so chlini Schlegerei, anere x beliebige Chöubi oder sösch anere Tontirotzete, esch vor em Kadi glandet. Einisch vorem Kadi hed me die jonge Manne de vor d’Wahl gstellt, is Loch oder doch als Soldaterekrut zom Militär. Das hed de so mänge junge Burscht öberzügt dem «Soldatewärbe» doch no nochezgäh.

So esches grad öppe grad dene füef junge Henderländer ergange wo sech im Herbscht achtzähhondert ond öeuf hend müesse lo Zwangsushebe. De Leonz Ärni vo Egolzwil, de Egli vo Wauwu, em Fällme si Sohn vo Ufike, de Schötzer Börschtu Fälber ond de Möllers Bueb vo Chnutu hed Schicksal z’äme gwörflet, om im bevorstehende Bonaparte Russlandfäldzog als Kanonefuetter för die Obere änezhebe. Chorzom esch de au das Ufgebot zom Irücke noch Strassbourg, zom Leidwäse vo de Müettere, uf em Tisch gläge. Vo de Muetter vom Ärni Lonzi esch bekannt, dass sie en vor siner Abreis id Garnisonstadt Strassbourg meh as nome einisch is Gebät gno hed. «Pass uf dech uf Lonzi ond chommer de jo Gsond weder hei, Bueb», hed si em emerweder ibleuelet. «Lueg Bueb, do hesch die vo üs vom Mul abgsparte föif zwänzger Goldnäpu, Napoleon Gold. Ech Nähie si der hender Knöpf vo diner Uniform is Fuetter ». Med Nochdruck hed si en agwese die Barschaft absolut nor i de höchschte Läbesnot z’verwände. « Weisch de Wäg noch Russland esch wit, ond vel Ongmach erwartet dech i dim zuekönftige Soldateläbe», hed si klar vorusschauend zue em gmeint.

Drü Woche spöter send die füf «Frönde» i de Garnisonsstadt Strassburg acho, wo me si militärisch uf Vorderma während Monate brocht hed. Bevor si rechtig Russland abmarschiert send hend au si no, zäme med allne Schwyzerregimänter, am sebete Dezämber a de kaiserliche Parade in Paris müesse teilnäh. Grad mehreri Hinderländer, au söttigi Willisouer us em Hus vom Schulthess Peyer, send dete derbi gseh. De Josef Peyer, Bruder vom Schulthess, de Herkules Peyer vo Hohendorff, en is Elsass abgwanderete Willisouer, ond ned z’letzscht die beide Brüedere Udalrich ond de scho beschribeni Heinrich Peyer. De Letschteri med siner tapfere Frou, Katharina Peyer-Kaufme, die sech als Marketenderi de Troppe us Liebi zo erem Ma agschlosse hed. Es Nütali zwor vo Gstalt als Frou, jedoch Zäch wie Hirschläder im Geischt, treu ond verlässlech i gschäftleche Dinge, esch si erem Ma, em Sattlermeister ond Trompeter Peyer Heinrich, us Liebi vo Willisou noch Marseille, ond spöter bes noch Moskau ond de ganzi Wäg weder heizue gfolgt.

Achtzähondert zwöi hed denn de Bonaparte Ärnscht gmacht ond är hed em riesige russische Rich ond em Zar, de Chrieg erklärt. Sechshunderdtusig Soldate, es Rieseheer, hend sech i richtig Moskau uf e Wäg gmacht. Au derbi d’Rotröck, die mer Schwyzerregimänter Gschumpfe hed, send em lingge Flögou vo dem grandiose Ufmarsch zueteilt worde. Metzs’drinne au de Ärni Lonzi vo Egolzwil med sine füf Kamerade. Berlin, Königsberg, Wilna ond emmer witer rechtig Moskau wos de scho früeh hed afo Herbschtele. D’Russe hend sech heftige gwehrt ond nome no verbrönnti Ärde för die nochrückende hondertusigi Soldate hinderlo. Die Tote am Wäg send emmer meh, nome halb zuedeckt worde. Das de med em Morascht vo de herbschtlech verrägnete Steppe Russlands. Ere eigeti Vormarsch vom zwöite Schwyzerregimänt esch de jäh, i de nöchi vo Moskau, i de Ortschaft med em Name Rostana, dör russischi Don Kosake gstoppt worde. Ned wit ewäg esch Moskau i Flamme ufgange ond i dere Woche hed au no grad s’Wätter komplett Umgschlage. De Winter esch med aller Chraft izoge, ond de dringend benötigti Nochschueb esch komplett z’Ämebroche. Es hed a wirklech Allem gfählt. De Rückzog in es gsicherets Omfäld esch dorom unvermeidlech worde. Medizin, Munition, Nahrig, Obdach, Transportmöglechkeite ond die immer wederkehrende Nadustech vo de russische Don Kosake, hend alli Troppe komplett demoralisiert ond fertig gmacht. Dör Hunger, Chälti ond ned z’letscht dör de Ablick vo ganze Wolfsrodu, wo Liche gflädderet hend, esch de no fascht die ganzi räschtlechi verblibni Moral bachab gange.

Es esch die Zyt gseh, wo de Lonzi eini vo sine Gold-näpu us em Fuetter gschnitte hed om sech ond siner Gfährte, absits vo de Marschroute, Obdach oder fascht vergammleti Läbesmettu hed versuecht afo z’Bsorge. Die füef Henderländer Frönde hend aber während de ganze Zyt immer z’Äme ghebt. De Zuefall heds de wölle, dass das Tröppli uf de Willisouer Trompeter Peyer ond sini Frou d’Katherina troffe send. Gmeinsam hed me d’Chälti ond alle anderi Unbill usghalte ond hed versuecht sech moralisch Stärke. Zom guete Glöck hed Katharina, die cleveri Marketenderi, au no e chli Bares in Reserve gha, wo hed chönne zom Unterhalt vo dem igschworne Hüfali Hinterländer biträge. So esch de das Tröppli schlussändlech a de Beresina glandet, wo Schwyzer Sappeure am erstelle vo wintertaugleche Übergänge über de Floss am baue gseh send. Chum esch dä chline Hufe a de Berezina acho, scho hed en awäsende Offizier die füef bluetjonge Soldate för en neui Ufgab verpflichtet. Ab zom Wachdienscht uf die neu erstellti Brugg, hed es för de Füfertropp gheisse. Die beide andere Henderländer, de Heinrech as Trompeter ond au d’Katherina as Marketenderi hend chönne passiere. Si hend ere no längi ond beschwärlichi Wäg heizue, dörfe fortsetze.

Einisch am früchne Obig, de Lonzi hed grad sin Wachdienscht uf de Brugg aträte, hed en grosse Schlittekonvoi med öber zwänzg Schlitte, vo höche ond allerhöchschte «Tier», die neu erstellt Brugg i vollem Garacho überquert. Metzdrinne, das hed de Lonzi sälber gesh, als eine vo de Erschte de Kaiser Napoleon Bonaparte uf sim wysse Schimmel «Marengo», zrog uf em Wäg noch Paris. «Vive l’Empereur» heig de Lonzi em Kaiser no Zuegruefe, aber er heigi kei Antwort bercho. Stramm sig är Gstande uf de Brugg, för «sin Kaiser». S’Gwehr gscholtered ond d’Hand, wie sechs ghöri, emmer am Schaft. Derbi esch sini Hand öber die ehemols «Goldnäpu» hinderfuetterete, Hüt fascht läre goldfarbene Messingchnöpf gwandered. Eine esch no öbrig blebe, ond dä hed müesse för de reschtlichi Wäg zrogg id Heimat länge. Au s’ganzi Henderländer Füfertüppli esch de dochno heil öpper Berezina cho, ond si hend sech mühsam bes zrogg noch Strassbourg dör ganz Pole ond Dütschland müesse döreschlo.

Nüntusig Schwyzer Soldate send achtzähhondert zwölf richtig Moskau losmarschiert, achtusig dervo send i de russische Ärde verblibe. Ledeglech vier-hondert «Gsondi» ond föifhondert Verwondeti vo de Rotröck hend de Wäg zrog id Garnisonestadt Strassbourg weder gfonde. Au derbi de Lonzi, aber äbe nömme alli vo sine Kamerade. In Strassbourg hed me de Lonzi afangs Frühlig us em Regimänt med «Dankbarkeit» ond enere blächigi Medaillie entloh. S’Elsass deruf bes noch Basu, ond als letschti Asträngig no öbere Hauestei uf Olte. Vo Olte esches de nömme wyt gseh bes Heizue uf

Metzt im Heuet escher är im drittzäni bi sim Vaterhus acho. Chum de Heime bricht är wie vom Blitz troffe z’äme ond alli Chräft hend en verloh. Siner Lüth hend en müesse monatelang Dörrefüettere, ond wie es Chend afo ufpäppele, bes är weder zo Chrefte cho esch. Erscht im spote Herbscht esch är Gsondet, ond het nochhär no johrelang als Fuhrme, för de Nebiker Adlerwirt Hunkeler med Ross ond Wage, Wy usem Elsass öbere Hauestei häregholt.

Alt esch Är worde, grad ome eineachtzgi. Tragisch jedoch sis Abläbe. Als Jungsell hed är im Alter bi sim Brueder gwohnt ond hed öppe no do ond dete e chli metgholfe. Afangs Hornung, em Johr achtzäh hondert siebezäh, hend s`Ärnis eri Gölle uf da Acher wölle usbringe. De alti Lonzi hed de Heime alles vorbereitet ond zwöschedöre im Gölleloch umegrührt. Es gar jongs ond au no chlises Büsali esch vor em is Gölleloch inegheit. Är hed versuecht das chline Büsali no z’rette. Derbi esch är sälber is Loch inegheit ond s’Ärnis hend en müesse mühesam us dem Loch ushole. Noch dem Unfall esch är de nömme Gsundet ond chorz truf hed de alti Lonzi för emmer s’Zitleche gsägnet. Uf em Gottesacher z’Altishofe äne hents si en de Begrabe. Alles im Läbe hed de Lonzi med Bravour bestande ond de so öppis…..!

22.  De Zytlischangali vo de Mörisegg

Mer Beizerschend hend scho früeh müsse lehre, dass es amene Sonntig zerscht Gäscht ond de nomol Gäscht ond eri «Hinterlasseschafte» för eus gäh hed. Das hed sech drom am Sonntig so dramatisch zeigt, wöu eusi Mueter e witome bekannti Chöchi gseh esch. Das hend de au veli Gäscht vo nah ond färn gwüsst, ond hend mängisch eri Familiefäschtli be üs im Sonnesääli abghalte. Noch dene Fäschter hets de jewils gheisse Ausode:…Ufe id Chochi wo mer drü Goofe bim Abwasch hend «dörfe/müesse» häufe. Ei Usnahme Sonntig hets de aber doch gäh, wo mer ned hend müesse Häufe. Das esch emmer de zwöiti Sonntig im Oktober gseh. A dem Tag hend Hergiswiler eri Chöubi abghaute, ond mer hend als es chlises Dankeschön vo de Äutere dörfe hendere goge Läbchueche Dreie. Eusi Äutere hend ganz bewusst grad das Datum usgwählt, denn d’Woche druf esch de alle d’Willsouer Chöubi öber d’Bühni gange ond du chansch der jo Usrechne, was das för Eus bedütet hed. Abwasch «à gogo». Ade Frau Wyss met erem schöne Rösslispel ond em «goldige Ring» zieh. Aber au ade Putschi- ond Hymalayabahn wo mer alli so gliebt hend, de Abwaschtrog hed unerbetlech noch eüs Grüeft.

Wöu ei Teil vo eusne Äutere emmer hed müesse präsent im Restaurant si, so hed de meischtens de Papi dä Usflog noch Hergiswil organisiert. Vo Willisou noch Hergiswil esches de ned öppe med emene dem damols nonig vorhandene Simca Aronde gange, nei dä «Spaziergang» hendere hend mer öber d’Mörisegg under eusi no chline Füess gno. D’Chalchtare deruf bes zom Vorbärg esches nome stotzig de Bärguf gange. Vo dete esches de nömme wit bes zom zom Vorbärgschlössli gseh, wo mer vomene mächtige Hofhond met grosem Gebäll empfange worde send. Uf dem flache Stück hendere i Neueeggrank zo de grosse Linde ond em chline Höugestöckli, esch es vo det a de nömme wit före uf d’Mörisegg gseh. «Ned ufs Bänkli hocke», hed de Vater gmeint, «mer gönd witer».

De Mättebärgler, e Buur vo Format ond e guete Chond vo eusere Sonne, hed üs scho vo witem gseh uf si Hof itroudle. «Chom inne Fritz», hed är de gmeint, «es Schwarzes mags de scho lide, wenn scho einisch zue mer ufe chonsch». Us dem Einte Schwarze sende de zwöi oder au drü von deneSchwarze worde. Mer Chend hend eus derwil Verosse zwöschezytlech met emene junge zahme Füchsli Zyt vertrebe, eine wo de Mättebärgler schinbar im Wald «Gfonde» heig.

Jeze aber schnöu före zor Mörisegg wo d’Schwö-schter Oberin vom Bürgerheim, de Herr Waisevogt vo Willisou, au no hed wölle i erem Hus Begrüesse. Si chas ned losie em Herr Waisevogt vo erne Sorge z’brechte, dass de «Zytlischangali» weder einisch abgängig sigi, het si de no so halb biläufig Gnoschelet. Verabschedet heig är sech ganz normal wie emmer: «Ech gang uf d’Stör gäge Willisou zue, ond chome Hüt Obig de weder hei». Nüd gseh esches de med em Heicho, öb ächt de Schangali be eus i de Sonne Geschter segi gsechtet worde? Si kenni jo d’Vorliebi vom Zyteler förs Parliere ond si wössi au, dass er bem «Güggs» de jo au ned wööle z’chorz cho. Mi Vater hed de Schangali ned wölle gseh ha, ond chorz drufabe hend mer euse Wäg fortgsetzt, abe witer bes zom Gfehl.

Wer esch dä Zytlischangali, hend mer Chend de unbedingt wölle wösse ond hend au gstörmt. De Vater hed de gmeint de Schangali das seg zwar es unschinbars chlises Mandli, med zwöi Äugli vo dene mer de Schalk chönni abläse. Hans Warth med bürgerlechem Name heig är eigentlech gheisse, aber alli kenne en nome als de Zytlischangali med em ruhige Händli. Das dorom, wöu är jedes Zytli, segs gross oder chli, med Plämpou ond ohni, hed chönne akkurat, met Fliss ond zor volle Zfredeheit vo de Chundschaft flicke. Uf d’Stör esch är emmer med sim Räf uf em Rögge. Debi emmer sini grossi Holzchischte voller Uhrmacherwärchzüg. Dodermet esch är met sine vel z’chorze Beili zäntomme, bi de Bure ond Städtler, uf d’Stör träbbelet. E gfrogte Ma seg dä Zytliträbbeler gseh. Es goldigs «Uhrmacherhändli» hei gär gha das alli a em so gschätzt heigit, hets de öppe zäntome gheisse.

Wichtig be sinnere Arbed esch em de gseh, dass sini Chonde, scho bevor är hed afo Schaffe ond au zwöschedöre, es Gläsli med klarem Gügs verbi-brocht hend. Mogsmüsali Stöu hend de Chonde müesse si, wenn är ganz konzentriert sini Schützlinge, d’Ührli i Behandlig gnoh hed. Gügs hin oder här är hed so lang a dene Handschmeichler ond Guggerzytli omegschrübelet bes,weder alles iwandfrei gloffe ond görgelt hed. Freigäbig hend en, vor allem sini Buurechonde, met erem säuber brönnte Häfalischnaps versorgt. Au hed mängs Buurli derno bim Abrechne de gmeint, dass es doch secher gnueg Lohn segi, wenn si En so grosszögig med dem flüssige Läbeselexier verchöschtige tüegi. Wenn Är be Chondschaft i de Stadt z’Willisou onde gseh esch, hed me en au gärn öppe einisch i einere vo dene sebezäh Beize, zom gratis Bächere ond Gschichtli verzelle iglade. Emmer weder hed är de müesse sinner Chondschaft verzelle, worom si eri grosse ond chline Zytschleger, met oder ohne Plämpou, nome Em söllid zom Repariere öberloh. Met verschmetztem Blick hed är derzue gseit: «Die Iheimische Ührliflecker chönnit de nomme öppe d’Häufti sovel wien är säubscht. Derzue meint är no verheissigsvoll: «Gosch do z’Willisou zomene Uhremacher, segs zom Salesi oder emene Andere de chasch de secher si, dass de folgendes passiert»…

Umständlech chramed är derbi sini grossi ond schöni Taschemontere us em Hosesack. Är lüpft de Dechou derbi nome ganz wenig uf ond hed d’ Öffnig vo dere Montere vor sis chline halbgöffneti Müli. Chräftig blosst är dör siner Pfüsalibäggli sin aklkoholgschwängerete Otem derzue ond meint: «Das Macht de öppe e Föifliber» ond buhlt derbi schalkhaft zäntome am Tisch om es chlises letschts «Zuesatzgüggsli».

Bes is Gfehl abe esch es noch dem Gschechtli vom Zytlischangali de nömme wit gseh. Hindere bes zom dem berühmte Schuelhus vom Luici Macchi,dä scho 1901 klassisch moderni Architektur i das verschlofeni Buuredorf brocht hed. Ändleche dörfe mer goge Dreie ond es bezzali Gänggele. Prise bim dem Dreie send meischtens Chachelerwar oder äbe de «Seikali Läbchueche» med Triebsalz gseh. Vo dem Läbchueche hend mer Chend ned gnueg chönne öbercho. Au de billig Jakob esch uf Platz gseh ond hed wölle de Buurli us em henderschte Chrache sini Ware adreie. Met Hügüs, Toteschlägerunderhose för Ma ond Frou hed är näbscht de Chalberstreck ond Herkuleshöseträger, dene arme Cheibe wölle s’Gäud us em Sack zieh . Au e chlini Schifflischaukle hend si uf em Schuelhusplatz näbscht de Märtständ för gross ond Chli installiert gha. A dere Hergiswiler Chöubi esch zemlech alles überschaubar gseh ond du hesch Alles gseh, wenn de einisch Dorfstrass deruf bes zom Leue ond weder zrog abe bes is Chrüz gange besch.

«So Chend, jeze gömer no eis goge Zieh, das hemmer eus redlech verdient», hed de Papi derno gmeint ond stüret schnurstracks ufezue gäg d’Leue. Im Leue bim sim Hergiswiler Amtskolleg Hans Dubach, «do semmer de richtig guet Ufghobe, au wenn är en Rote (Katholisch Konservativ) segi». Eus Chend hed die Ussag vom Vater jo ned witers ploged. Egal ob Rot oder Schwarzi Politik i dene agschribene Hüser praktiziert ond belaveret worde esch, euses Interessi hed sech nome oms Blööterliwasser ond evetuell no uf ne guete Nossgipfou vom Beck treit. Punkt halbi Sächsi heds de gheisse, «Abmarsch Chender» ond dämol de ned öppe z’Fuess. «Istiege, Froue ond Chender ad Fensterplätz». Do s’Muetti jo ned hed chönne debi si, hend mer drü Goofe jedes vomene Fänschterplatz profitiert. Med em Amstei-Poschti zrog uf Willisou hed de Poschtchauffeur Peter de grad emol knappi sebezäh Minute brucht ond scho semmeer weder deheime i de Sonne glandet.

23.  Gödou Deredingers «Höudetate»

D’Martha Renggli selig hed emol zo dem Willisouer Chuz träffend gmeint:

«De aut Derendinger esch es Originau gse, was dä i de Gmeind enne ned aous agschtöut het ond d Lüüt versoolet het, aso das god de werklech uf kei Chuehut me druf….!

Ech sälber ha de alti Gödu säuber nömme kenneglert. Jedoch min Grossvater, Friederich Fäuder, hed alle sini inszenierte Streich dörfe miterläbe ond hed mim Vater dervo verzellt.

De Gottfried Deredinger esch am Sächsezwänzgischte Zwöite Achtzähhundert Nünesächzg gebore worde. Är esch Spengler worde ond derno au no Meischter. Är ond sini Frou hend z’Willisou uf de Sonnsite im Huus 28 «Ghuset». Gäge Grabewäg hendeuse, hed är sini Spänglerbuutig gha, won är ond siner Arbeiter erem Handwärch nochegange send. Voruse, auso uf de Städtlisite hed sini härzensgueti Frou de derzueghörig Iseware lade gführt. Fortschrittlech ond modern segeds Deredingers scho emmer gseh, hed min Vater gmeint. «Die hend lang vor Eus scho es Telefon met de Ruefnommere Willisou 22 gha». En kurlige Cheib, seg de Gödou aber emmer gse hed är witer brechtet. Bekannt wie ne «Bonte Hond» im ganze Städtli ond emmer weder hed är met allne Lüt Schabernack trebe. Är hed weder uf Stand ond Aseh Rücksecht gno, drom send alli Willisouer turend Schabernack gfördet gse.Do einigi vo sinne berühmteschte «Streich»:

De Gödou z’Bsuech em Chrüz z’Hergiswil

Einisch, de Gödou esch för einisch ohni eine vo sine Arbeiter uf d’Stör med em Amstei Poschti hendere uf Hergiswil. Wo är de mit sinere Arbed z’gang cho esch ond au scho gli emeol Fürobe gmacht hed, heds ne före is Chrüz a Stammtisch trebe. Chondepfleg hed är das gnennt, wenn är med de Buurli us de hinderschte aber au vordere Chräche id Möscht gange esch. Zyt esch debi omme wies Bisiwätter ond es esch scho gli Obig worde. De Poschtkors ade, wöu die esch nome zwöimol am Tag gfahre. Allei Z’Fuess före bis id Breite ond zor Chäppalimatt ond de no abe uf Willisou, das esch em de z’Weder gse. De Gödou esch jo ned ufs Mul gfalle ond was macht är?

«Esch dete de Polizeiposchte Willisou»? frogt är ganz Unschuldig id Sprächmoschle vom Telephon inne, wo de Landjäger s’Telefon uf em Poschte abnimmt. «Losed einisch guete Ma, do hende im Chrüz z’Hergiswil, do hocked es Manndli wo nömme weiss wodore ond wohäre. Dä macht e ganz verstörte ond verwirrte Idrock. Chömmed dä goge hole bevor no öppis passiert», hed de Meister Deredinger ganz fürsorglech no gmeint. De diensthabendi Landjäger, met em einzige Polizeiauto im ganze Henderland macht sech uf d’Socke, om das so fürsorglech gmäudeti «Subjekt» hindere uf Hergiswil goge abhole. Won Är de bim Chrüz, öppe en drüviertel Stond spöter vorfahre tuet, esch das kurligi Manndli grad nömme ufindbar gse. Auso Är heige ned so chönne uf das Manndli ufpasse, är segi do met Chonde im Gspröch gse, hed de Gödou gmeint. Schinbar segi das Manndli use ufe Abort ond seg derno eifach id Nacht inne verschwonde. Das de öppe au no ohni Zahle, hed de Chrüzwirt derzue au no igworfe. Grosszügig wie de Gödou gse esch, hed är zom Wirt augezwinkernd gmeint, för de armi Cheib öbernehme ech die Sach ond hed afo zahle.

«Öb Är, de Herr Schroter öppe grad Zrogfahri, abe gäge Willisou zue, frogt är derno ganz unscholdig. Wördet er mech öppe de etnäh? Dä bejoht ond esch ganz froh, dass för die füef Kilometer zrog es Gschpändli gha hed, won är sis leidafti Dosi als Landschroter hed chönne Chlage.

Gödous vernagleti «Hirschewörscht»

Amene heilige Nommittag, so chorz vor de drüne, wenn alli Willsouer Gschäftslüt ond Arbeiter no gfälligscht z’Schaffe hend, esch damols no eis vo dene sältsame Auto im Städtli vor em Hirsche vorgfahre. Usgstiege us dem Vehikel send zwe vörnähmi «Herre» us de Stadt. Die hend öppedie scho Halt gmacht be de luschtige Wirti vom Hirsche. T’Schtäge ufe ond schnurstracks inne id Gaschtstobe send die Beide ond dete hend si am Tisch för d’Stammgäscht Platz gno. «E Haube vom Beschte» hed de Wirti de vernoh, wo die Herre bi de Servierdüse bschtellt hend. Si esch drom grad em hendere Teil vo deBeiz am Glätte gseh. «Hoppla das ged fei e chli Omsatz, wenn die zwe scho so früh am Nomitag vom Beschte afönd». Si hed Wösch lo Wösch blibe, ond hed die vörnähme Gäscht us de Stadt gebührlech begrüsst. «Nämed doch chorz ome Platz, liebi Wirtin» hend die Beide gmeint, ond seit zo de Serviertochter, «Meitli bring no es Glas för d’Wirti ond am beschte au no grad en neue Haube, dä einti do dä länged ned för eus Drü». Me hed öber Gott ond Wält parliert, sech öber die neuerdings igführte Automobilstüür grüsslich ufgregt ond derbi au fliessig Agstosse. Das aschträngedi Gschpröch Derför ond Derwider hed de au Spure henterlo, ond de Honger uf öppis Chlises esch grösser ond grösser worde. «Lue do Chaschpi, do hani excellenti Trocherauchwörscht vo mim Brüeder, em Nabou Buur us em Nolletal hendeföre. Die chasch getroscht nome grad eso ufschnide ond ässe. Theresli bring dene Herre zwöi Gedeck, hed si no gmeint ond öffnet Glasglogge onder dere füef amächeligi Rauchwörscht use-gluegt hend. S’Theresli bringt Mässer, Gable ond Serviette vör die vornähme Gäscht die sech jo ned gwohned send, dass me söttigi Wörscht eigentlech med dem eigete Sackhägou aschnide tuet. Gekonnt stäche die Beide i d’Worscht ond scho noch emene haube Schnitt heds gstocket. Si probierits nomol ond chöme glichwit.»Ech glaube dini Mässer send hüt nömme au nömme so scharf wie auscho liebs Gertrudali», meinit die Beide Zwöisidig ond bstelle no es Fläschli vo dem Haube. Drufabe nemmts Gertrud die Sach de säuber id Hand ond fod sälber a dere Worscht afo innesäble.Was si de, i dene vel grüehmte Wörscht vorgfunde hed wirft si fascht us allne Socke. I jedere vo dene föif Wörscht esch en kopflose aber handgmschedete isige Nagou gsteckt dä verhindered hed, dass me die Wörscht hätti chönnt Döreschnide.

Em Gertrudali esch derno nüd anders meh öbrigblibbe, aus sech bi de Gäscht z’Enschuldige ond si uf de letschti Haubi ond die nachfolgende «Schwarze» au no Izlade.

Natüürli hed das em Gertrud de kei Rueh glo. Si hed partout wölle wüsse, wer oder wie die Nägou i die Wörscht innecho send. Bevor si ere Brüeder hed welle zor Red stelle hed si s’Theresli, auso d’Serviertochter uf Zyte gno, ond hed si igehend befrogt. S’Theresli hed onder vellne Träne alli Vorwörf vo Sech gwisse , sie heigi med dere ganze Sach nüd, aber au gar nüd z’Tue. D’Wirti sälber heigi jo, be erem Arbetsatritt noch de Zimmerstund die Wörscht frösch us de Chochi brocht ond sed dem seg jo nome ei Gascht hüt Nomitag afe do gse. Wer esch de no als Gascht hüt Nomitag do gse , hed Wirti de wölle wösse. «Nome de Meischter Deredinger segi do gseh». Är heigi wie gwöhnlech sini zwöi Zwöierli tronke ond seg derno weder gange. Är segi ganz allei am Stammtisch ghocked, ond si heigi wie befohle d’Wösch hendeför zom Glätte igsprötzt. Erscht vel spöter esch de Usecho, dass äs de Gödou gseh sigi, wo us purer Langewili dä Schbarnack usgheckt heigi.

A dem Chnoche bissisch Du, Der dini Zähnd us.

De Gödou esch ned met jedem im Städtli lieb Chend gse. De Einti hed är eifach ned möge Schmöcke ond de Anderi hend em Säuber emmer weder wölle s’Läbe schwär mache. Ned alli hend sin Schabernack goutiert. Die Säube hed är de ganz bsonders uf de Latte gha. Do das aber au eventuell zuekönftig möglichi Chunde vo Em hättit chönntid si, hed är bi Dene ganz bsonders müesse acht gäh bi sinner «Schbaernackplanige».

Zor damolige Zyt hed me langsam im ganze Städtli de Strom i allne Wohnige afo z’installiere. Meischtens hed das sin Frönd ond Mitschabernakischt, de Franz Hecht vom Elektrogschäft Hecht grad näbem Hl. Bluet, dörfe mache. Veli Wohnige send verkablet worde, aber me hed zom guete Glöck före Gödou es ned för nötig befunde au d’Husglogge med azschliesse. Fascht alli Husglogge send vo de gliche Bauart gse. Meischtens rächts vo de Hustöre het’s en grössere Handgriff gäh, damet het de Bsuecher chönne die eifachi Zoglogge lüte.

Das Syschtem hed sech de Gödou bi sine «Rachezög» zo Notze gmacht. Er Hed sech donde im Schaalmetzgschlachtuhus es paar grösseri Chnöche bsorget ond hed die uf em Balkon hendeosse es paar Tag lo Abhange, bis sech es fins Gschmäckli öber Terasse verbreitet hed. Vom Franz här heder de gwösst wär d’Husglogge scho elektrifiziert hed ond wär no ned. Hed sis usgwählti «Opfer» no es alts System gha, so esch de Fall gritzt gseh.

Nächtens hed är sech uf de Hauptgass, egal ob Sonn- oder Schattsitig, vor de Hustöre vom Userwählte afo Umeschliche. Met debi nätüürli eine vo dene stinkige Chnoche, won är de guet amene solide Chäuberstrick agmacht hed. Das esch de Nächtens ned grad unbemerkt blibbe. Ned d’Mönsche hend’s gmerkt, sondern die vele streunende Hönd wo sech Nachts mitte im Stättli umetrebe hend. De Nero vom Nochbuur, e haubhöchi Strossemischig, esch eine vo de erschte gse, wo sis Glöck a dere wohlschmöckende Glogge versuecht hed. Das esch de au genau im Gusto vom Gödou verloffe, dä vomene witer ewäg glägne Husigang dem Zogspel Zueglugt hed. Wichtig derbi esch gse, dass de Nero ond sinni Kollege hend cönne chräftig ond heftig a dere Husglogge zieh, ohni dass de Chälberstreck verrisse tuet.

Hets de i de obere Stöck Liecht gäh ond hed me de ghöre rüefe: «Was esch de au Los oder au «Wär esch do, zeig Dech du Cheib»?

Kei Antwort, nome Nochburs Köter esch verschrocke ond abgseckled. Aber Nochbuurs Neros und all die andere Bellos send jo ned blööd gseh. Chum esch weder Ruh im Städtli gseh, hend sech die Hundali zrogg zom Chnoche begäh. Das esch so die ganzi Nacht dörre gloffe, bes em Husbsitzer de z’Vöu worde esch ond är das Malör besitigt hed.

De Gödou säuber, är hed gnueg Gseh gha ond esch Heizue zo Sinnere, damet är no hed chönne zuennere is vorgwärmti Bettli schlüfe. Am nöschte Morge, jo ned z’Spot aber au ned z’Früeh, hed är wie gwohnt sini Ufwartig bi de Gschäftskollege rondome gmacht, genauso wie jede anderi Tag au. «Hesch ghört Gödou, was Geschter Nacht weder einisch im Städtli los gse esch», hend alli en gfroged. Nei Ech han bes jeze no nüd ghört, säg worom, was esch passiert». Med einer Onscholdsmine hed är de das morgendlichi Ritual dörregschpelt, als ob är gar nüd, aber de ganz secher nüd, med dem z’tue gha hätti.

Zwe Frönde uf Blueschtfahrt rond ome Soppesee.

Chorz vorem erschte Wältchrieg, em verganene Johrhondert hed de no ned mänge z’Willsou es Automobil as sis Eiget’s chönne nenne. Eine vo de erschte, wo son es Vehikel agschaffet hed, esch de Franz Hecht, Elektromeischter ond Hl Bluet Sakristan gseh. De Franz esch au de beschti Frönd vom Deredinger Gödou, ond die Beide hend öppedie es chlyses Usfährtli rond om Willsou planed.

So esches de au a dem verhängnissvolle Tag gse, wo de Gödou ond de Franz, zomene Blueschfährtli rond ome Soppesee ufbroche send. Vor de Abfahrt hed de Franz, als vorsorgliche Chauffeur glueget ob gnueg Schmiermittou, Öl ond natüürli s’Wichtigschti s’Gasoline, de au werklech gnueg vorhande segi. Vom Hl. Bluet esch de Franz dörs nideri Tor, s’hütig Obertor  abe is stäedtli gfahre. Sonnsitig vor em Huus achtezwänzg hed är Haut gmacht. »Istiege Gödou, mer göi id Möscht», hed är zom Isewaregschäft öbere Posunet, wo de Gödou scho frösch gsonntiged vor de Töre gstande esch. Es Automobile wo dörs Städtli abe Fahrt, esch zor damalige Zyt no e absoluti Sälteheit gse ond hed drom entsprechendi Ufmerksamkeit bi Jong ond Alt vöregrüeft. E ganzi Tschoppelet vo Chend send ome de Charre gstande ond hend nomme uf d’Abfahrt gwartet damit si so lang es ene gange esch, hend chönne hendenoche Seckle. Bim Poschtplatz rächts ab am Möhre verbi ond use bis zor Chrone. Die Beide agschribne Hüser hends sie links lol egge, was sösch ned eri Art esch gse. S’HWB Gleis hend si zom erschte mol bim Willisouer Bahnhof quert ond send witer use zom Gaugechäppali. Derno dör die ganzi Sänti use bes zom Oschtergauer Schuelhus ond witer hendere zom Wöschiswilerbur. Bem Wöschiswiler, grad onde am Rank wo de nochhär of Stättebach öbere chöndisch, hend die Beide erschte mol en Haut gmacht. S’Marili, em Wüschiswiler siner Frou, hed die Beide scho vo witen gseh cho, hed em Buur grüeft, ond de s’Kaffiwasser för eis oder au zwöi gueti Schwarzi, scho emol Ufgsetzt. Chorz drufabe send die Beide öber Veranda gradwägs id Chochi inne gstolpered. D’Wöscheswilere esch grad am Uftische vo gseichtem Schinke ond em chömigräuchtem Späck gseh. «Sönd Willkomm» seit d’Husherri zo dene Beidne i erem Innerroder Dialäkt, dä si au i de vele Johre z’Willi-sou, emmer no ned hed chönne ablegge. Das hend sech die beide «Chnupersager» ned zwöimol lo säge ond hend mächtig Zuegschlage. Med vollne Büch ond drü oder meh Schwarzi Inntus, esch me de witer öbere noch Grosswange gfahre. Bem Leuewirt, grad näbe de Chele, hets de doch es Verdauigsschnäppsli möge erlide. «Aber nome Eis, gäu Franz» hed de Gödou gmeint, das uftischti Gseichti oder dä feissi Späck vo voräne lit mer emmer no uf. Si hei sech dra ghaute ond hend eri Fahrt hendere zom Soppesee fortgführt. Dete acho hend si gseh, dass a dem schöne Maietag no alli Buure zäntomme am Heue send. Ganzi Familie med Chend ond Chegou hend uf de Fäuder krampfet, om das wärtvolli Fuetter vor em Inachte no onder Dach ond Fach bringe z’Chönne. Die Beide Chnörz hend sech chorzerhand hender emene grosse Heumandli am Ufer vom Soppesee hend sech de die zo emene Verdauigsschlöfli nederglo. Wos de aber dene Herre z’heiss worde esch send si de witer, am Hügihof verbi före noch Geiss, gfahre. Z’Geiss im Ochse, det hents de no einisch e Haut gäh. Si hend am Stammtisch Platz gno, die beide Handwärk Meister met dere no sältene motorisierte Kutsche ond em schwarze Kennzeiche, LU 2201. Eis Wort hed das Anderi gäh ond met dene guet gschtam-pfte Schwarze esch Zyt ome gange wis Bisiwätter. «So, jeze fahre mer gäge Mänznau ond de no Heizue, hend die Beide zom Abschied gmeint. Ganz schön Akäppelet sends gseh, uf dere Fahrt ond de Schabernack heds si ondereis afo Ploge. Es mues no öppis go, hend die Beide zonenand no gmeint.

Zor gliche Zyt esch z’Wolhuse am Bahnhof de Zog vo Lozärn met ere illuschtre Gsöllschaft drinenne acho. Die hed welle witer uf Willsou, wo si im Möhresaal erwartet worde send. «Schnöu Umstiege bitte» hed de Kondikteur vo de HWB die Groppe atrebbe, bevor är s’Abfahrtssignal em Lokiführer uf em Choledampfross hed chönne gäh. De Stotz deruf am Bärgli verbi bis ufe zor Weid hed das Glättisali, wie die Lokomotiv liebevoll gnennt worde esch, fei e chli müesse Schnufe. Derno hendere bes zom Tuttiseeli heds de weniger Dampf brucht bes mer hed chönne uf de Mänznauer Bahnhof itrouddle. Do send no die letschte Nochzögler zo dere luschtige Gsöuschaft gstosse bevor d’Fahrt richtig Daywil ond Willsou witergange esch.

Usserhalb vom Dorf z’Mänznau, grad onder em Chanzubärg i dere Kurve bim Herrewaud, träffe Kantosnstross ond d’Isebahngleis es zytli fascht ufenand. Grad öppe för zwe Kilometer fahrit s’Zöggli ond die no sältene Automobil näbe enand här. I dem vorbifahrende HWB Zöggli ertönt usem zwöiti Wage, äbe dete wo die illuschtri Gsöuschaft Platz gno hed, e grosse Ufschrei. «Lueg emol det Äne uf de Stross, det het’s en schreckleche Onfall gäh. Es Auto lit uf em Dach met zwöi Onfallopfer drinenne. De Einti schint haub Tot tsi ond lit flach uf de Stross. De Anderi esch im Charre iklemmt ond cha gar ned Use». Alles strömt uf die linggi Fahrsite zo de Fenschter, om en bessere Blick chönne uf d’Stross becho. S’Glättisali, vo dem Vorfall völlig unbeidruckt, schnufet witer gäge Dayiou zue, wo so oder so keine wird I oder Ustiege.

Dä Onfall het natürli uf de witere Fahrt vel z’Rede gäh ond hed bes illisou de riesigi Usmass agnoh, hed me de Erzähler us dere Groppe Glaube gschänkt. Das Ereigniss hed innert wenige Minute am Willisouer Bahnhof die ganz grossi Rondi gmacht. Jede oder Jedi wo hend chönne, hed sech per Veloziped, met Ross ond Wage oder de haut z’Fuess a dä Onfallort welle begäh.

Ned schlächt Gstunet hend die arme Lüt wo si bi dem Rank i de Elsenau acho send. Wit ond Breit kei «Tatort», weder Haubtoti no Toti hed me chönne Begaffe. D’Stross jongfröilech läär ond kei Spur vomene verunfallte Automobil. Au hed niemmer uf Nachbarshöf chönne Uskonft öber dä Vorfall chönne oder wölle gäh. Jede Buur ond Knächt, Froue chend ond Chegou hendme befrogt, ond hed d’Wäut nomme Verstande.

Wie cha das si? Me aus föfzäh Lüt vo dere Gsellschaft i de Bahn, die hends doch met de eigete Auge gse.Si hend üs doch Allne be Akonft z’Willisou am Bahnhof das Geschehe doch brühwarm verzöut? Einzig ei Buur vo de Studematte het gmeint, «Vor knapp ere Stond segi es schwarzes Automobil met zwe Persone drienenne hindere gäges Oschtergau gfahre.»Är heigi sech de no gwondered, worom die stinkendi Blächschachtle ned uf de Hauptstross gäge Willsou fahre tüeg?».

Fakt esch aber gse, dass de Gödou Deredinger met em Hecht Franz z’Äme, erem usgeprätem Schabernacktreb nogäh hend. Das Onfallszenario hend si eifach chorzfrischtig, ond dezue au no Filmriif inszeniert. Ghouffe derbi hed dene Beidne de Omstand, dass zwösche Mänznau ond Willisou zo dere Zyt im Maximum eis oder zwöi Auto pro Tag döregfahre send. Wo die Beide vom Ochse z’Geiss obeabe cho send hend si, wohlwissend dass i zwänzg Minute s’Glättisali, das heisst de vieri Zog genau a der Stöu hed müesse dörefahre.

«Hau Ruck», ond das med aller Chraft hed’s de Ghei-sse. Die Beide ne Ful, hend de chorzerhand eifach die Bütti ufs Dach gstöut. Derno hends nomme no de Abfahrtspfiff vom Glättisali z’Mänznau inne ned dörfe verpasse, om sech chönne derno «Unfallgrächt» z’platziere. Dä grossi Ufschrei im vorbifahrende Zog hend die Beide natürli metbecho, ond si hend sech öber ere glongni Streich chöschtlech ond saumässig chönne uf em ganze Heiwäg erfreue. Zom zwöite Teil vo dem Streich hed dezueghört, dass die Beide eres Autochischtli weder med allne vier Räder uf d’Stross brocht hend, ond met dem völlig intakte Auto öbers Oschtergau uf Willsou gfahre send.

Am Bahnhof het’s en Mönscheuflauf gha, wo langsam die Velozipedler ond anderi fascht Onfallgaffer, weder vom vemeintleche Onfallort zrogg cho send. Derwil send de Gödou ond de Franz, z’äme under em Cheschtenebäum vom Bahnhöfli i de Gartewirtschaft grad Vis a Vis, gmüetlech bi erem wohlverdiente «Fürobigbierli» ghocked.

«Eiertötsche»

Die bsonderi dominanti politischi Gsinnig vom Kanton Lozärn, «Schwarz ond Rot» ändi vo de zwänzger Johr im letschte Johrhondert, hed sech au i de sebezäh Willsouer Beize wedergschbiglet. Jedoch wie’s för Willisou so öblich esch, hed me die Sach det-hende med ganz andere Auge agluegt als de räschte vom Kanton. Wo öberall e Schwarzi Beiz en chreschtlech konservativi Beiz bedüted hed, so esch das z’Willisou grad omgekehrt gseh. Das hed auso Gheisse, dass ine schwarzi Beiz, auso z’Willi-sou e Liberali Beiz, e igfleischte «Rote» nie freiwillig Ikehrt wäri. Ganz usgeprägt hed das för d’Vereine vom Städtli ond för d’Willisouländler golte. De Männechor «Harmonie» (Liberal) hed sini Stammbeiz im Bahnhöfli onde gha, wo sech au grad eres Probelokal befonde hed. D’Männer vom Gägepart em Männerchör «Concordia» auso die Rote, hend derför de Schlössou för sech ond eri Probe beansprocht. Das hed sech dör alli Willisouer Vereine dörezoge ond esch för d’Wirte wirtschaftlech enorm bedütsam gseh wär, wöhäre noch de Probe zom Schlommertrunk gange esch.

Em Gödou Deredinger esch das grad öppe Schnorzegal gseh welli Beiz die unsichtbari Farb i sech treit hed. Är esch Gascht i allne Beize gseh won är emmer weder sin Schabarnack hed chönne tribe. So au amene Probemittwoch vom Männerchor, chorz vor Oschtere i de Schlössoustobe med dem schurig schön grüene Chachelofe. Er als Nichtsänger esch de Erschti gseh wo am grosse ronde Tisch Platz gno hef. Gli drofabe esch Prob vo dene «Sängerknabe» z’Änd gange ond die Manne send Dorschtig vom Probelokal id Schlössoustobe gströmt. «Es Bock» bitte», het’s zäntomme tönt ond Servierdüse esch ob dene vele Bschtelligige fascht is Schlüdere cho. Bockbier, das onder- oder obergärigi Starkbier med doch Sächskommaföif Volumeprozänt Alkohol, esch bi de Sänger össerscht beliebt gseh. Clever wie d’Willisouer Wirte gseh send hed’s dezue wie jedes Johr vor Oschtere die übliche Hartgsottne ond gfärbte Eier gäh. Me hed sech i Stimmig trunke, zwöschetie no es Liedli trälleret, bevor sech d’Loscht ufs kollektive Eiertötsche breit gmacht hed.

Au de Gödou, wo am gliche Tisch Platz gno hed, hed sech es Ei gschnappet ond sech zom einte Nochbur häredreit. «Chopf oder Föddle» hed är uffordernd gmeint. Die Wahl esch rond ome Tisch troffe worde, ond s’loschtigi Eiertötsche hed chönne losgo. Em erschte Moment eis Glächter aber derno hed der Einti oder Anderi lutstarch ond hergottsjämmerlech afo Flueche. «Was esch das Cheibs, die Eier send jo gar ned gsotte worde», heds vo do ond dete tönt. De gschlabbrig Inhalt vo legfrösche aber gfärbte «Oschtereier» esch dene bschandne Manne öber s’Hömmli ond de Vereinshausbändu abgloffe. Ned so bim Gödou ond sim eiertötschende Näbedra. Sie beidi hend je es hart’s Ei abbecho ond so esch dene Beidne gar nüd passiert. Entröschtet ond Erbost wird d’Wirti härezitiert. Die hed aber kei Erklärig för das Ongemach ond gset sech zwonge dere ganze Blootere e Rondi «Bock» z’spendiere. D’Lag beruhigt sech langsam ond de Gödou macht sech langsam dra gäge Heizue z’Laufe. Wemmer em ganz gnau hendenoche Glueget hed, heds öber sinner gschniggleti Glatze, so öppis wie en «Heiligeschin» ufglüchtet.

Noch em Mittag am nöchschte Tag esch de Gödou öbere zom Gmües-Koller, dä med dem schöne graue «Opou Olympia». Wie jede Tag hend die Beide s’Käffali noch em Ässe gmeinsam igno, ond so eri Fröndschaft bechräftigt. Ondereinisch frogt de Gmüeskoller de Gödou, «Du säg emol was hed’s be der Dänne höt zom z’Mittag gäh»? De Goödou hed de nome gmeint, jo das ond deis, aber dä Cheibe Eiersalot wo sis Froulai zor Vorspiis gmacht heigi, dä segi werklech «Sensationell» gseh. Wie de Gödou das Konschtstöckli med dene Legefrösche ond gfärbte Oschtereier fertigbrocht hed, esch derno s’läbelang em sis Gheimnis blobbe.

Bsonderi Wiehnachtsgschänkli

Wie wettit d’Willisouer Wyber wyssi Wendle Wäsche wenn d’Wiggere wysse Wy wär?

Nei, im Dezämber vo dem Johr esch kei wysse Wy dör dWigger dörabgflosse. D’Wiggere esch i dem Winter med ere Decki Ischplatte zuegfrore gseh ond do ond dete send d’Wasserleitigi ond Dachchännou vo de Hüser igfrore. So au bim Gottfried Deredinger, de Speänglermeischter ond Isewarenhändler vo Willisou. De Schabernack Gödou, wie är do ond dete öppe schärzhaft bezeichnet worde esch, hed die misslichi Lag i siner Buutig gseh cho. Är hed sim Lehrling ond en Arbeiter domet beuf-treit, die grosse Chännurohr abzmontiere om das gfrorni Isch wo denne gse esch süberli useznäh. Won är gseh hed was för schöni rondi ond wohlgformti Bröcke usecho send, hend siner Schabernackzälle afo Amok laufe. «Gang zo de Frou i Lade före» hed är zom Lehrling gmeint, ond lass der Wäll- ond Gschänkpapier för diversi Gschänk log gäh. Au es Mäschali wär ned schlecht, hed är dem Stift no nochegrüeft, wo dä jungi Borscht i Verkchaufslade före gange esch. De Gödou hed i de Zwöschezyt verosse die ronde Ischmöcke i handlichi Stück lo versage ond hed uf d’Rückkehr vo sim Lehrling gwartet. Wiehnachte stoht vor de Tör ond ech han noch kei Wienachtsgschänkli för diversi Gschäftslüt do im Städtli, hed är bi sech selber dän-kt.

«Wartet ome, er bechömmit das Johr vo mer es Wiehnachtsgschänkli, wo euch no lang i Erinnerig blibe werd».

Chum esch de Lehrling zrogg us em Lade vo de Frou Deredinger, fönd die Beide päckliInhaltsbedingt Verosse afo Baschtle. Si weckle die Ischrond-omali i alti Zytige ond es grosses Wällpapier dromome. De Gödou meint derzue: «Dopplet gmobblet hed besser. Hansli weckle no es zwöits Papier dromome, bevor mer die Gschänkli fäschtlech tüend Verpacke». De Hansli, en erscht Johr Stift, esch med vollem Ifer debi ond trout em Gödou ned z’Wederspräche, ob dem Unsinn wo dä med em Vorgha hed. Als Letscht’s werdit die diverse Rondommali i fäschtlechs Papier igwecklet ond med emene rote oder Goldmäschali ond emene Stroh(b)ängli verziehrt.

Es send doch es paari vo dene «Gschänkli so z’ämmecho, bevor es derno uf die grossi Cher, respektivi a d’Verteilig im ganze Städtli gange esch. Zerscht esch är is Ondertörli zom Beizer Orpig gange. Das darom wöu är Gwössheit gha hed, dass dä als Willisouer Original, em dä planti Wiehnacht-streich ned Öbou näh werd. Nochhär de öbbere zom Sonnefritz ond em Hedwigli, wo är wie bi allne siner «Wiehnachtsgschänklibsüech» druf gachtet hed, dass är die Gschänkli ombedingt guet sichtbar näben Ofe platziere tuet. «Los einisch Fritz, machschmer en grosse Gfalle», hed är ganz oscholdig min Grossvater gfroget.»Das Päckli do esch för de Kurme Sepp vo Hergiswil bestimmt. Dä chond öppe innere Stond verbi ond chonds choge Abhole. Sälbstverständlech hed de Fritz, ond au es paar anderi Wirte dem Alige gärn entsproche, denn schliesslech esch de Gödou, trotz sinner Schabernackgschichte, emmer weder en gärn gsehne Gascht gseh. So hed sech de Gödou dörs ganzi Städtli deruf gwühlt, bes är uf am Cheleplatz im Chreiligerhus, bim Coiffeur Wysu acho esch . Es letschts mol hed är sis Päckli med dem gwohnte Spröchli näbem Ofe platziere chönne ond hed sech nochhär denn au schnöu Verdönnisiert. Das ominös erfondeni Hergiswiler Buurli, de Kurme Sepp, esch nätürlech nie ond a keim einzige Ort uftaucht. Em Gödou sis «Wiehnachtsgschänkli», e grossi gschmolzni Ischpflötze, esch de au bi de >Verwahrer entsprächdend nedeso Guet acho.

Aber äbe…..em Gödou hed me nie lang öppis Öbou gno. De schoi gli drovabe, hedme weder neu uf eine vo sine Schabernacktate gwartet.

24.  De Schürgmeindamme

De Chüblismatter ond de Schürmättler Buur send unmittelbri Nochber gse, grad dete a de Chrüzig wo d’Stross abzweigt gäge d’Ägete/Mänzbärg ond wo si hendere gäge d’Rohrmatt abzweigt. S’einzig wo die beide Höf trennt hed, esch die mängisch so unberächebari Buechweggere gseh. Me hed sech ghoufe wo mer nome hed chönne ond me hed eifach öppe z’Ämmegha. Uf dene relativ chline Höf, die aber schwär z’Bewirtschafte gse send, hed en normale Buur meischtens nome uf siner eiget Familiemetgleder chönne Zelle, wenns oms Chrampfe gange esch. Drom esch de Schürmebuur no so froh gse, dass er es «Chnächtli» hed chönne be sech beschäftige. Dä Chnächt seg de ned öppe ganz hondert, hend alli gmeint. Dä heigi e paar Schrube locker im Oberstöbli. Das aber hed de Schürmebuur ned witer gross gstört, do das chline Manndli ei grossi Qualität gha hed. Äs hed chönne Chrampfe.

Dä Bläm-Bläm Chnächt, es chlises untersetzts ond derzue au no rondlechs Manndli, hed aber emmer weder Allne zeigt, as wär är i Wirklechkeit hed wölle wohrgno wärde. «Ech be de «Schürgmeinamme, e Reschpäktsperson» vo Willisou-Land, hed är emmer weder Lutstarch verköndet, i Allne wos hend wösse oder au ned. Me hed en zäntome könnt, dä inoffizielli doch eher harmlosi «Amme vo Willisou-Land» ond me hed en eifach lo mache. Au sis eifache Gmüet ond sini sprochleche Schwierigkeite, hend dere Tatsach nüd abto, dass är Respäcktvoll behandlet hed wölle wärde. Esch das de öppe ned de Fall gseh, oder me hed en wölle Verseckle, denn heds de onder einisch e so tönt:

Du bitt e dumme Tüfu, e domme cheibe Pantöffu du besch. Dasch verscbtot jo du ned!

Hed är de zo der Person gmeint ond hed de chönne au es bezzali Oflätig wärde. Ganz bsonders hed ärs gschätzt, wenn är hed dörfe eim sinni Sammlig a schöne Meitali zeige. Fin süberlech zämegfaltet hed är sini Bildli, reschpektiv die vele Zytigsusschnitt, vo dene schöne Froue won är i sim Portmonnaie ufbewahrt hed. Zo all dene Bildli hed är de nomme gmeint: «Das alles send alles mini Printschäschinne» ond die chömme alli usem änglische Königshuus. Ech als Reschpäktsperson ond Amme werde eini vo dene Userwählte do z’Willsou zom Altar füehre. Ob de Glaubsch oder ned, du wersch es de scho gse. De Schürgeinmme hürotet einsisch sini «Printschä-schin», seid är emmer weder im volle Ärnscht uf em Cheleplatz noch de nüni Mäss, zo sine Zuehörer. Abhole wöugi är si am Willisouer Bahnhof, begleited vo zwöihundert Salutschüss, auso genau nünenünzg Schoss meh als es üblich wäri, wenn irgend einisch us dere Verbindig en «Trohnfolger» gebore wörde. Die Kanone send so gross, verzellt är witer, dass allei s’Loch vo de Kanone scho öber zwe Zäntner uf d’Woog bringi. Au d’Fontänneler, dänne im Äntili-buech wärdit de nüd z’Lache ha a mim grosse Tag. Ech lo med öbergrosse «Geissebohne» öbers ganzi Städtli lo Schiesse, bes z’henderscht Hendere zo dene grüsslige Cheibe. Esch eine vo de illuschtere Zuehörer dronter gseh wo siner Ussag kei Glaube schänke hed wölle, so hed är dä oder die met de Worte abkannzlet:

«Du bitt e domme Tüfu, e cheibe Pöffu! Dasch verschtot jo du ned! Ich weisch doch wou, dasch am näschte Dunndig mini Printschäschin uf Willisou chund»!

Es segi alles scho vorbereitet, me tüegi nomme no e Bogebrugg vom Landvogtschloss öbers ganzi Städtli bes öbere ufe Gütsch baue. Noch eusere Hochzyt i de Pfarrchele wördi är de ganze Bevölkerig sini Printschäschin uf dere Brogg zor allgemeine Huldigung präsentiere. Zom Bewis, dass sis Vorhabe de kei Plöff segi, hed är allne wos hend wölle gseh, e detaillierti Zeichnig vo sinner Traumhochzyt med Kanone, Städtlibrogg ond Zeppelin för d’Hochzytsreis, zeigt. Die Zeichnig, schinbar vomene inspirierte Zeichnigslehrer agfertiged ,hed är emmer uf sech treit, süferli Ufghobe ond emmer weder voller Stolz i Allne ommezeigt.

Z’Willisou i de Pfarrchele heds e neui Orgele ghä. Zäntome alli bekannte ond weniger bekannte Organeschte hends sech drom Gschlage, e mol dörfe uf dem neue Super Instrumänt chönne z’Spele. Einisch amene Sonntig während de Hauptmäss i de Pfarrchele, hed eine vo dene Musikdiräkterkorifäe sehr virtuosi ond idröcklichi Stöck vom Bach ond vom Max Reger zom Beschte gäh. As en guete Katholik ond flissige Chelgänger hed de Schürmegmeindamme kei einzige Hauptgottesdienscht am-ene Sonntig verpasst. So au dä Sonntig ned, won är grad näbem Pfiffelöchlihans vom Nabou hende-föhre Platz gno hed. Em Hans esch die Orgelgedudelei langsam uf e Wecker gange, ond ufmöpferisch meint är zom Schürme Chnächtli:

«Hesch ghört, wie euse Orgelischt die neu türi Orgele traktiert und ganz vercheibet! Dä macht das schön Inschtromänt no ganz kaputt! Mach dem Bürschtali emänd einisch Ornig, Gmeinamme»!

Au de Amme heds sich afo schurig ufregge ond hed de nome gmeint: «Wart omme, dem Cheib sägi noch de Chele mini Meinig».

Noch de Mäss esch de Amme ned wie öblech uf em Cheleplatz hin ond här gwschänzlet, om do ond dete sini «Printäschinnegschechtli» z’verzelle. Nei dämou hed är uf de Chelestäge gwartet bes dä Orgnescht us de Chele esch cho, om vom gneigte Publikum eventuelli Ovatione entgägeznäh. Met em Schürmegmeindamme hed är ned grächnet, wo ufeinisch uf ne zuegot ond ganz Ufgregt geschtikulierend meint:

Do, jetsch hanisch einisch däuber ghört. Schäme muesch du dech. Du machsch jo üdi neui Ordele gantsch kaputt, du cheibe Löffu du! Ech wöu der jetsch de Ornig mache, dasch nume weisch!

Öberrascht ond au Verduzzt esch de Organescht vor em Amme gstande ond hed d’Wält nömme verstande was eigentlech passiert söll si. Wo de Schürgmeindamme med sinnere Schimpftirade wöud gestulierend zom zwöite Mol losleid, droht de Organescht em Amme em med de Polizei.

«Wasch Politei» hed AmmeGschroue. «Ech, de Gmeinamme bi dänk die oberscht Politei i de Gmein inne»!

Wo’s med em Schürmegmeinamme langsam aber secher gäge s’Ändi zue gange, hed är sis Teschtamänt vo sim spärleche Hab ond Guet gmacht. I sim Teschtamänt hed är nomme zwe Persone beröcksechtigt, won är siner gröschte Schätz vermacht tüeg:

• Em Chöblismatter Buur hed är siner Hühner i Obhut gäh, die mendeschtens drü Eier am Tag dögid lege.
• De Wegerematt Sepp esch för sini langi Frönschdschaft zom Amme, med dem no Unbruchte und inneför goldig agmolte «PrintschäschineNachthafe», beglückt worde.

D’Hoffnig, eini vo sine «Printschäschine» under gwaltigem Kanonedonner, doch no zom Altar führe z’chönne, hed är bes zo sim letschte Stündli nie Ufgäh. Öb das Em ennet em Jordan de glonge segi, esch leider bes Höt Unbekannt blebe.

25.  De Chele Lätsch alias Suur Öpfou Meier

Worom as mer em Chele Lätsch äbe «Chele Lätsch» gseit hed, esch relativ eifach z’Begrönde gseh. Sin Lätsch, won är Tag ond Nacht i sim Gsicht met sech ometreit hed e ganz natürlichi Ursach gha. Es esch die Kombination vo Amsterdamer Tubak ond siner öbergrosse Hänkoupfiffe zuezschribe z’gseh, dass är en permanänte Lätsch met sech ometreit hed. Das esch aber nome ei Begröndig i dem Öbername. S’Wort Chele esch dohär cho, wöu är a de höche Fyrtige, wie Drei Chönig, Oschtere aber au vor Wiehnachte id Chele gange esch, om sech e grösseri Mängi Wiechwasser z’bsorge. Das gweiti Wässerli hed är de Deheime, z’Äme med sim beinderte Froueli em Trudali, i hushaltskomformi Portione zom Verchauf abgföut. Die Portione send emmer so bemässe gseh, dass es för die ganzi Fämilie vo eim Fäschttag zom Andere zom Stirnchrüzli mache oder zom Söufäschter au för’s Tiersägne glänged hed. Chorz vor em nöchschte höche Fäschttag, esch de früherigi Obschthändler Meier wederom uf d’Cher zo sinne Stammchonde im Städtli gange. För es paar wenigi Batze hed Är das frösch gweihts Wässerli feilbote. Dass i dem doch heilige Wasser, bim Abfölle usem grosse Chessou öppedie e chlineri oder grösseri Portion «Schnoder» med abgföllt worde esch, hed dodermet z’tue, dass de Chele Lätsch Sommer wie Winters en permanänt laufendi Nase, auso en «Schnodernase» med sech ometreit hed. Es Fazzolettli oder e Schnoderlompe hed är ned könnt. De Dume chorz uf sis laufendi Naseloch, e satte Ussechnuf, ond dä Böögou esch unplatziert gflogge. So hed är sech emmer weder vo dem läschtige Öbou frei Gschnutzt.

Näbscht em Öbername Chele-Lätsch hedme dä hageri Ma med sim behinderte Frouäli au onder em Name «Suur Öpfou Meier» z’Willisou zäntome beschtens kennt. De Meier esch en Zuzogne Obschthändler vo Neuechöuch gseh ond hed fühner scho besseri Tage erläbt. Als einzigs Öberblibsel us verganene guete Tage esch sis frücher emol wisse Gilet gseh. Das hed är emmer uf sine Obscht- ond Fröchte- Verchaufschere dör ganz Willsou voller Stolz präsentiert. Em Sommer ond bes spot bes i Herbscht ine hed är sis gebehinderte ond e chli beschränkti Troudali zwösche d’Öpfou oder Härdöpfou verpackt ond esch med ere z’Äme vo Hus zo Hus uf d’Cher. «Suur Öpfou vör Schüesses» heds dörre Pfiffe Lätsch tönt, egal was för ne Frocht oder au was för Gmüese die Beide uf erem Leiterwage grad glade hen. Dem Wärbesproch send die Beide s’ganze Johr öber emmer treu blibbe. Einisch im Herbscht, de Leiterwage esch voll med fonkelnde Öfpou glade gseh, esch de Suur Öpfou Meier vom Schlossbärg obeabe med sim Leiterwägali gfahre. Hendedroffe s’Trudali sorgfältig, ibettet i dene choschtbare herbstleche Köschtlich-keite. Bes zom Ölirank abe esch no alles Guet gange, jedoch hed de Leiterwage med all dem Gwicht hendedroffe emmer meh a Fahrt ufgno. Drinne im Ölirank, grad dete wo s’Möllebächli d’Stross underquert, esches de passiert. De Suur Öpfo Meier hed Usglärt, ond zwar alli Öpfou med samt em Trudali wo am Möllibachgrabe z’Legge cho esch. Bsorgt om sini Fracht hed är sofort agfange sini choschbare Öpfou werder ufzläse. S’Troudali hed är i de Zwöschezyt eifach am Bord lo legge bes de henderscht ond letschti Öpfou weder igsammlet gseh esch. Erscht derno hed är sechs sim Trudali gwedmet ond hed si weder ufs sis Leiterwägali ufglade.

Wie das öppe gang ond gäb esch, gets öppe e chlineri oder grösseri Chefflete au zwösche de Ehelüt. Bes Meiers esch das meischtens uf de Cher passiert ond em Suur Öpfou Meier esch das gwaltig of e Sack gange. Wo s’Trudali weder einisch so ne Chif-lete gstartet hed, send die Beide grad am Zehnte Platz verbi gfahre ond hend em Stäedtli zue welle uf d’Cher. Noch em Loschtgarte, grad vor em Höuge Bluet, hed är ondereinisch Halt ond Treit, ohne es witers Wort z’verlüre sis Troudali eifachinne id Kapälle. Dete platziert är si uf ere Chelebank ond seit zunenere: «Bät jeze schön bes weder Gschyder wersch, de chomm ech de weder dech choge abhole». Esch dervo, hed sisTroudali i de Obhuet vom Höuge Bluet glo, ond esch witer ellei uf sini «Öpfou för Schüesses» Cher.

S’Dehei vo dene Beidne esch es bezzali Bsonders gseh. D’Frou em Hous esch zwar do gseh, aber äbe nomme begränzt isetzbar ond dorom esch mängs  de au no legge blibbe. Das hed de zo bsondere Eigearte im Hushalt vos Öpfou-Meiers gführt. Wenn die beide Deheime i erem doch eher schäbige Wohnegli ghuset hend, denn hed das bedüdet, dass de Meier fascht älli hüsleche Pflechte zwongenermasse hed sälber müesse öberna. Er hed sech aber med «Bravour» dere bsondere Situation gstöut ond versuecht patenti hushälterischi Lösigige derför erfinde. Eine dervo esch sin Libwöschwächsou gseh. D’Libwösch, auso alles was mer onder de Chleider no so a hed, hed de Suur Öpfou Meier eifach nöme alli sächs Mönet gwächslet. De Wächsou hed i dem Fall bedüted, dass alli sächs Monet zom Bischpel d’Unterhose vo inne noch Osse träit worde send ond genauso au hed är au d’Socke vo Lenks uf Rächts omegschlage. Söttig «Wäschtäg send wari «Freudefäschttäg» för de Suur Öpfou Meier, alias Chele Lätsch gseh. Lutstarch hed är a söttige Tage lo verlute: «Oh esch mer doch wohl i dere subere Wösch».

Derswil esch s’Troudali de ganz lieb ond läng Tag of erem sonnsitig platziertem Stuhl ghocket, ond hed dör das Isevergitterti Fänschter d’Wäut beobachtet. Bi jedem Sonnestrahl wo dör das vergetterti Fänschterli dörre hed möge, esch si meh ond meh Ufblüeht. S’Läbelang esch Trudali nähmlech der Meinig gseh, dass dör die Vergitterig enstandene vele Löcher, d’Strahle vo de Sonne om es Velfachs versterkt wördit ond so eres Läbe tüegi verlengere.

I dem Hushalt hend die Beide ned ganz allei Ghused. Si hend au do ond dete Metbewohner gha, die si öppe die e chli blooged hend. D’Red esch vo de Husmüss, die sech bes Öpfou Meiers sauwohl gfühlt hend. Om dere Müsplog vo Zyt zo Zyt Herr chönne z’wärde hed de Chele Lätsch, alias Suur Öpfou Meier zo eher drastische Massnahme wies Gift griffe. Einisch am frühne Morge, wo är hed wölle es Chachali Möuch trenke esch en vergifteti Mus i dere Möuch inne gschwomme. Seeleruhig lüpft das vergiftete «Müsali» us de Möuch use ond trinkt derno die ganzi Möuch Radiboz us. Druf agsproche, öb der de ned Angscht heigi, dass dör die vo vergifteti Möuch för en chönnti schädlech si, hed Är de nomme gmeint: «Stimmt die Mus esch dörs Gift gstrorbe, ond geschter Obig i die Möuch innegheit. Aber dör die langi Zyt wo die Mus i de Möuch gläge esch, segi das Gift för niemmer meh gföhrlech.

26.  De Jööschtali

De Jöschtali, en ganz bsondere Choschtgänger, eine med bsonders isige Regle us em Spittou hende-föhre. Em chrischtleche Grondsatz, Sächs Tag Schaffe, ond de Siebti Tag z’Notze zom Lob vom Hergott ond för die eigeti Rueh, hed de Jöschtali nüd abchönne. «Was… amene Wärchtig goge Schaffe», das heds bem Jöschtali om kes Gäud vo de Wäut gäh. Ech schaff nome am Sonntig», hed er emmer weder versechered, wenn är weder einisch amene heilige Sonntig vo de Goulp obeabe am Huus vom Förster Bamert med emene Fuederli Holz uf em Leiterwägali vebigschliche, esch. Emmer derbi, aber guet imene Sack versteckt, hed er verbotnerwis au en Sagi metgfhüert. Obwohl de Bammert vo sim Waldfrevel jo gwösst hed, so hed är meischtens s’föifi lo grad si, ond hed de Jöschtali nie för sis verbotni Handle gmahnt oder gar Büesst.

Me hätti chönne Meine, de Jöschtali seg ob sim ongebührleche Tue, ned so ganz e Gottesfürchtige Ma gseh. Wyt denäbe, ond das hed de Jöschtali emmer weder de ganze Städtli Bevölkerig, a jedom Hohdonschtig bewese. A dem Tag hed är en ossergwöhnlechi Handlig am Paulusbrunne, grad näb de beidne Restaurant Sonne ond em Griffe (Rest. Untertor) vollzoge, bevor är dene agschrebne Hüser es Bsüechli abgstattet hed. Als Vorbild zo sim Tue a dem Tag, hed är die öbeleferti Gschicht us de Bible vo de Fuesswäschete döre Heiland gno. Vor allne Lüt, die a dem Obig zom Gebätt dörs Städtli ufgströmt send, hed de Jöschtali selle ruehig sech siner Schueh ond Socke entledigt. Chorz no d’Hose ufeglitzt ond denn hed är sini Flosse is Wasser vom Paulusbronne gschwonge ond hed sinner Füess gwäsche. Einisch, de Hohdonschtig esch i dem Johr ganz früech scho im Lenzmonat gseh, esch em Jöschtali de doch s’Wasser vom Schlossbärg es bezzali z’Chaut gseh. Chorzom luegt är gägem Himmou zue ond seit ganz inbrönschtig, «Liebe Heiland, ech glaube au du wördisch be dem Ischwasser e Gföhrle. Es wäri besser gseh du hättisch dini Fuesswäschete doch im Heumonet gmacht».

27.  «S'Öschtlichi Gau»

(1173 Hos

S’Oschtergau…En Ort wo jede Willisouer zwar kennt, aber die Wenigschte werlkech au Bscheid wössit öber d’Entstehig vom dem«Öschtleche Gau».

I de Altsteizit im Paläolithikum, auso öppe vor siebzähtusig ond zwänzg Johr, het sech de Rüsgleschtescher met emene Sitearm vom Suhrentahl us eusere Gägend zogge. Es hend sech i de ganze Gägend Moränestausee bildet, grad öppe eso wie die Weiher im Oschtergau, deTutti- ond de Soppesee. Die Weiher ond Seeli send met de Zyt sehr starch Verlandet ond e so esch die Moorlandschaft det no dis no Entstande. Erscht i de Jungsteizyt, also, sächstusig Johr spöter hed me Spure vo Acherbau chönne i de Soppeseegägend nowise. No einisch zwöituusig Johr spöter hend Helvetier ond derno d'Römer de Rogge, d'Walnuss ond au d`Cheschtene zö üs i Gägend brocht.

Die gröscht Veränderig het's aber de im Johr 1803 met de trennig vo Willisou-Stadt ond Willisou Land ond derzue esch au no e neue Stüürbrief erloh worde. D'Koorperation Willisou hed derno die ganzi Gägend i zwöiezwänzg Parzelle, a je ei Jurete ufteilt. Erscht denn send die Eigentümer langsam dragange ond hend afo Torf z'Stäche för eren Eigebedarf. Das aber nomme med emene mässige Erfolg, wöu de Grundwasserspiegu vel z'höch g'seh esch. Wäret dem erschte Wältkrieg esch mer dragange ond hed intensiv agfange Torf abbaue. Gleferet hed mer vor allem id d'Region noch Lozärn, zo de Viscosi ond zom von Stahl von Moos, aber au noch Winterthur id Lokkifabrik. Em zwöti Wältchrieg hed me de das ganzi professionell afo ufzieh ond hed über 2,5 Mio Tonne Torf während em ganze Chrieg abbauet. Über drühondert Lüt, dronder au veli Froue, hend während dene Johr det use Brot ond Arbet gfonde. Afangs vo füfzger Johr esch es denn im Oschtergau ruhiger worde ond ergend Eine vo de «Städtlerchnuschtis» esch uf die glorrichi Idee cho, me chönd jau au i die Sumpflöcher de Willisouer Stadt-Güsou vergrabe. Das hed me de au öber Johrzänti eso gmacht, bes 1965 en erschti Schutzverordnig förs Oschtergau vom Kanton erlo worde send.

För mech sälber send alle die Fahrte is Oschtergau met em Grondmölli-Höum (Wilhelm), a de schuelfreie Nomitäg, es reins Vergnüege gseh. Zwöischpännig ond med emene Hälfer hed är de ganzi Gösou vom Städtli is Oschtergau use karred. Mer Goofe, hende uf d`Plattform, hend eso en Gratis Usfahrt is öschtlichi Gau becho. Das ilollendi Grüsch vo acht Rosshuf im Trab i de Ohre, hät me Chönne Meine mer wärid uf ere Blueschfahrt. E chline Wermuetstropfe hed die Reis det use för eus hend de doch no beinhaltet. De Gschtank, wenns oms Ablade am Weiher gange esch, esch onsäglech penetrand gseh. Clever wie mer nasewis Buebe damols no gseh send, hemmer gwösst was z’Mache gseh esch. Em Oschtergau acho, grad noch de Lättgruebe, send mer Chend de alle vo de Plattform Abgschbronge. Es Guets halbs Stöndli hemmer de chönne a de Wand vom Transformerhüsli es bezzali goge Leue, bes de Höum med sim Häufer uf em Bock weder a z’trabe cho esch. S Ufgompe of de fahrendi zwei PS Gösouwage ond mer hend chönne i voller Fahrt vo neuem hendeufehocke.

tergowe, 1305 Ostergoewe, 1491 Ostergow, 1803 Ostergauer Libell)

 

28.  S’Hinderland im Isebahnfieber

Mer beschribit do die Zyt rond om achtzähhondert sebezg. Im ganze Henderland, ond ganz bsonderigs be eüs z’Willisou, hed s’Isebahnfieber grassiert ond hed sech i allne Politiker Grosskopfede vo damals ganz fescht inegfrässe.

De Dütsch-Französischi Krieg vo achtzähondert sebezg ond Einesebezg esch z’Änd gange ond die Dütsche hend hend damals eres, vormals velorni Elsass, weder einisch meh chönne zrogg Erobere. Somet esch die «Grand Nation» vo Basu usgschlosse worde ond si hend kei diräkte Wäg zo de neu erbaute Gotthard Nord-Süd Transitstrecki noch Mailand und Italie gha. Agfange baue hed de Lous Favre das Wonderwärk Gotthard am drittzähte Juni ahtzähondert ond zwöi e sebezg. Zo dem Zytponkt hend Lozärner ond au d’Willisouer Politiker scho länger es Aug uf es Projekt med Name JGB, Jura-Gotthard-Bahn, als Konkurrenzprodukt zo de CSB, Schweizerische Central-Bahn gworfe gha. Onderstützt dör die französischi Nationalpolitik hed me druf ghoffed, dass de chörzeschti französische Wäg zom Gotthard, das wäri Paris-Delle- Bahlstu-Langenthal-Willisou-Lozärn-Stans-Altdorf-Gotthard-Mailand gseh, zom Zog chiemti. Ifrig ond voller Inbrunscht hed me för das Grossprojekt i de Kantön Bärn, aber au z’Lozärn inne deför afo wärbe.

Als ghöri Willisou zom de Nabou vo dere Wält hed me för das Projekt e chli met de gar grosse Chelle afo Arichte. Agfange hed me z’Langethou med de Langethou-Hottou-Bahn, die am nünte Maie achtzähondert nünenachtzg eri Jonpferefahrt absolviert het, ond das notabene auno ohni e göltigi Betrebsbewilligung. Die Bewilligong esch de am frühne Obig vom nächschte Tag doch no vo de Regierig vo Bärn här Itroffe ond somet hed doch no alles sini Rächtmässigkeit gha.

D’Konkurränz, die schwizerischi Zentralbahn, hed nätürli au ned Gschloffe ond hed glychzytig eres eigete Projekt von ere Querverbindig zom Gotthard via Langethou-Ebersecke-Wawou tatkräftig scho ganz früeh i de sebezger Johr i Agriff gno. Met hed de zwor afo Baue aber de das Projekt esch gscheiteret. Räschte vo dem damalige Grossprojekt, wie de ufgschötteti Bahndam ond de Staltebergtonnou, zwösche Altbüron ond Äbersecke, send au höt no sechtbar ond wärdid anderswitig gnötzt. D’Börsekatastrophe vom nünte Blueschtmonet achtzähondert drü esebezg hed die grossi ond langi Depression au im Bahngschäft usglöst, ond somit send Aktie vo de Gäldgäber im föifesebezger Johr is Bodelose gheit. Die italienische Arbeiter hend enand im Tonnou z’Altbüre ond z’Äbersecke am sächsezwnätigsche Oktober scho chönne gägesitig ghöre, wo’s de plötzlich g’heisse hed: «Niente soldi, niente lavoro, quindi andiamo subito a casa.» Die Schweizerische Centralbahn esch in arge Geldnot grote. Offiziell hed es zwor vo de Site vo de SCB gheisse: «m

Mer machid nome e Pause ond chömmed de bald weder»! Do drus esch aber de nüd me worde ond me hed das Projekt am Ändi doch lo Stärbe.

Damals scho hend au d’Initiante vo de Jura Gotthard Bahn es bezzali chalti Füess öbercho hend aber no ned ganz welle ufgäh. Langetou-Hottou esch baued gseh, auso worom ned witermache. Vor allem d’Willisouer ond au Lözärner Politiker hend afo störme ond druf drängt, dass me witermacht. D’Hottou-Willisou-Wolhuse Bahn (HWB) esch etabliert worde ond hed ere Gschäftssitz z’Willisou igno. Die Bahn hed ere Betreb am nünte Maie im föifenünzger Johr de chönne ufnäh. D’LHB ond WHB hend de drufabe denn das einzig Richtigii erer Situation gmacht, si hend afo z’äme Schaffe. Aschaffige vom Wagematerial ond au die afallende Streckearbeite het me afo gmeinsam plane ond au doreführe.

Scho einisch, nähmlech om achtzähondert sächzg hed es emol die Idee bestande e Pferdebahn von Wolhuse öber Willisou noch Näbike z’Baue. Do dervo esch mer aber de abgröckt. Es Isebahnkomite Willisou ond Omgäbig hed sech den stark för die Strecki stark gmacht ond die hend au en Konzession för en Lokomotivbahn Klasse II bim Kanton ond bim Bond beatreid. Das Projekt hätti föifhonderttusig Franke sölle choschte ond de Kanton hätt e Bitrag vo gäge 150'000 Franke sölle derzue Biträge. Me hed en Rentabilitätschoschterächnig erschtellt ond realisiert, dass de Onderhalt vo dere Strecki doch cheibe tür wördi wärde. Es anders Projekt hätti damals vorgseh, dass anstatt enere Klasse II Bahn, d’Hinderländer sech met ere Schmalspur Strossebahn hätti sölle z’fredegäh. Konzession för das erschti Projäkt hed me zwor scho am sächste Dezember achtzähondert ond sebezg vom Kanton becho, jedoch au im zwöiti Alauf hed sech de das Projekt no ned lo realisiere.

Überhaupt i dene verrokte bahgschwängerte Johr, rond om Johrtusigwändi hed sech im ganze Kanton, ond ganz bsonders be eus im Hinderland, so mänge «Bahngedanke» i de Politiker Grinde afo feschtsetze. E Sorsi-Willisou-Bahn ond dezue en Sorsi-Ettiswil-Rusmu-Wolhuse-Querbahn hend derbi kei Chance gha, hend aber Veli johrelang beschäftiged. Einigi vo dene Näbebahne send denn au werklech realisiert worde. So zom Bischbel, d’Ramsei-Sumiswald-Huttwil-Bahn, d’Sorsi-Trienge-Bahn ond ned z’letscht d’Lozörn-Kriens-Bahn ond no einigi Anderi.

De ertäumti grossi «Europawiti» Aschloss esch de Henderländer ned ganz glonge. Me hed sech de Afangs zwänzigschtes Johrhondert aber med dem Z’frede gäh wo mer uf secher gha hed. Nome ei Stachu esch de no ganz teuf ond fescht (bes Hüt) im «Willisouerfleisch» inne ghocked. De cheibe diräkti Aschluss öber Nebike a die grossi internationali Wält wäri doch so öppis Schöns, wenn…. Achttusig zweihondert ond sächzg Meter Gleis vo Willisou noch Näbike fähle bes Hüt. Ufgäh uf kei Fall hend die Einte gmeint. Es initiativkomitee (Verkehrsverein), onder de Fäderfüerig vo Willisouer National- ond Henderländer Grossröt, inklusiv em Velo Bühler ond em Tierarzt Grüter hend bewirkt, dass Bahn vo Willisou noch Nebike, med Aschloss a die grossi Wält, dör Bondesbeschluss doch no e Konzession am zwölfte Chreschtmonet nünzäh hondert ond zwölf becho hed. De Beschloss hed folgendes beseit: Konzessionsgöltigkeit hätti de mer för die nöchschte achtzg Jööhrli. De Gschäftssitz hed me wölle im schöne Städtli Willisou etabliere. E patriotischi Näbebahn häts de sölle wärde. Verwaltigsrot, Direktion ond im au i de Usschöss, aber au s’ganzi Streckepersonal, dörftit nome us luter Schwyzer Bürger bestoh. Plän wärit parat ond Statione in Alberswil ond Schötz chönd me sofort Baue, was no gfählt hed, esch’s Gäld. S’Liberali Aktionskomitee rüeft alli Interessänte am Sonntig de drittzähti July i Möhresaal zor Versammlig. Veli chömmet ond losid zue. Agführt wärdid die positive Uswirkige vo dem grosse Projekt wie eifacheri Transpört för die heimisch Wirschtschaft, aber au d’Nöchi zom internationale Basu med em Rhy as Ifalltstor id Schwyz. Genau so chönnti me de au vermehrt diräkt i Süde noch Italie Lifere, ond das de öppe onni einisch müesse Omzlade. Au Bedörfniss vo de Bevolkerig segit wichtig ond würdit insberöcksichtiget, so dass me de zuekönftig us em Wiggertal vel liechter au chönnti en Grechtstermin z’Willisou wahrnäh, hed me argumentiert.

Nünhondert ond föfzgtüsig för d’Bausomme söt me ha. Willisou allei ged zwöi hondert füfgztusig dervo us de Stürgälder. De Kanton wölli,ond das noch chorzer Prüefig, vierhonderti derzue as Subvention Biträge. Ganzi zwöi e sächszg tusig chämdid bishärvom Zeichne vo Private, drom es fähli eifach no am Gäld. Me hoffi zwar uf die vorhandene Partner, wie d’HWB oder LHB, om Gäld aber au dör gmeinsami Notzig vo Gleis ond Wagematerial das Projekt chönne z’Realisiere. HWB/LHB contra WNB hetzt de  plötzlich em Hinderland gheisse. Guetachte gäge Guetachte ond grossi Opposition, Nid aber au Missgonscht vo Sorsi här bes hendere id Rottaler Gmeinde hend Oberhand öbernoh. Nünzähvierzäh hets de klöpft ond plötzlech esch de Chrieg do gseh, ond s’Gäld hed me emmer no ned benenandgha. Vier mol gwährt de Bond e Frischtverlängerig zwäcks Finanznochwys om z’Bewyse, dass me parat segi för die «Schlacht». Nüd esch gseh. Im sächsenachtzgi het me de das Projekt bishär s’letschtemol ufs Tapet brocht, ond…

Was z’Letscht Emänd derbi de usechond, das wird uf emene andere Blatt Gschribe!

29.  En Hinderländerkrimi vo anno 1694

Es get söttigi ond anderi Choschtgänger, au be eus im Henderland, hend die alte Wyberslüt emmer weder enand uf em Bänkli dosse verzellt. Do i dem Gschichtli möchte ech Euch vo emene «Söttige» ganz spezielle Choschtgänger us de Henderländer Gmeind Mänznau brechte.

Es handelt sech derbi om de Georg, Sohn vo de Appollonia ond em Laurenz. Si e gebörtigi Willisouere, är en waschächte Mänznauer ond de no Segrescht vo de Dorfchele derzue. Die Beide hend sech ganz bsonders gfreut ab erem neue Stammhalter ond Ärdebürger. Als Götti för dä allerliebschti Bueb, wo am erschte Oktober im Sächzähhondert ond vierenünzger Johr uf d’Wält esch cho, esch niemer gringerer als de Pfarrer Georg vo Staffelbach, i Frog cho. De Georg, Jörali hed me em gseit, esch auso somet in es weiss Gott guets ond auno chrischt-lechs Umfäld innegebore worde. So hend scho de Grossvater, aber au ei Onkou vo dem chline Büebli, de Dienscht als Segreschte zor allgemeiner Zfredeheit vo allne Chelegänger i de Gmeind verrechtet.

De Jörali, dä chlini so ufgweckti Schnodderi, esch somet guet behüetet i dere Henderländer Gmeind ufgwachse. Scho gli hend alli i dere Familie, ond ganz bsonders si Götti gmerkt, dass i dem so ufgweckte Büebli meh steckt ond so het är gmeint, dass mer das doch sötti  dä Borscht aktiv fördere. Är hed chorzom si Göttibueb under sini Fiteche gno ond hed en afo Unterstütze, wo emmer är nomme hed chönne. So zom Bischpel hed är sin befröndete Pfarrkollege z’Willsou hende drom bätte, dass de Jöry als Einzige vo sim Johrgang hed chönne drü Johr lang d’Schuel  im Vogtschloss Bsueche. Är dä jungi Ma, hed somet e gwösse Bildig gnosse ond hed au chönne Rächne, Läse ond Schribe. Ned veli hend das vo sech i der damalige Zyt z’Mänznau inne vo sech chönne phaupte. Allgemeini Schuelbildig esch nähmlech zor damolige Zyt meischtens nome de Chend us Regimäntswördige, auso Bürger ond Patrizierfamilie, zuegestande worde. Als en dankbare Göttibueb hed de Jöry natürli au s’Handwärk vomene guete Altardiener vo sim Mentor dörfe lehre. Met Innbronscht hed är de auno agfange med em Orgeleschlo, ond au do hed de Pfarrer Georg sin Obolus bigstüret. Wo de Jöry de au no de Bruefswonsch als Landschuellehrer gössered hed, esch de Mentor us Staffelbach fascht wonschlos glöcklech gseh. Es letschts mol hed dä Landpfarrer no einisch sin guete Wille zeigt, ond hed em Jöry en «Lehrstell» bimene beföndete Landschuellehrer z’Rusmou obe verschafft. Noch siner Lehrzyt hed är de en eigeti Klass im Dorf öberno ond sech hüslech z’Rusmou obe afo irechte.

En agsehne junge Ma hätt me chönne meine, dä Jöry us em Henderland. Dass i dem fascht no so unbescholtne, mettlerwile bald volljährige Jongsell, zwöi Gsechter vorhande gseh send, das hed zom dem Zytponkt no niemmer wölle wohr ha. Scho als Chend hed de Jöry vor allem sin Mentor met Buureschläui, Gschicklechkeit aber au Intelligänz emmer weder e chli henders Liecht gführt. Das on Deis wärtvolli chline Züg eschus de Chele ond usem Hushalt vom Pfarrer de eifach nömme do gseh oder eifach Verschwonde. Uf de Jöry sälber esch de nie en Verdacht gfalle, obwohl es mängisch offesechtlech gseh esch, dass dä Bueb näbscht sinner bsondere Fähigkeite au no anderi Gen i sech treit hed.

En erschte grössere Vorfall hed sech so noch de Totemäss vom Dekan Peyer im Dezämber sebezäh hondert ond zwölf, i de Rousmeler Dorfchele ereignet. Zwöi sehr wärtvolli Mässchandli us purem Söuber ond derzue au no Innwändig vergoldet, send wäg cho. Dass das ufs Konto vo dem jonge so talentierte Schuelmeischter ond Orgeleschläger chönnti gange si, dodra hed niemer chönne oder welle Glaube. Es esch zwor im Dorf bekannt gseh, dass de Örgeler gärn öppe eis oder zwöi uf Pump got gogge Sufe, ond derno vergesst sini Rächnige monatelang gar ned z’ahle. Au de Beck ond anderi Gschäftslüt im Dorf hend sech wäge de offene Rächnige vom Jöry emmer weder bem Roth beklagt. Ned z’Letscht esch är emänd sim Orgelehrer de Lohn au gradno scholdig blobbe. Usecho send siner frühne Fräfeltate zo dem Zytponkt de no ned. Emmer e chli i Gäldnot, schickt är de e Monet spöter sin ältere Bekannte us em Nochbardorf Nüdere, med dene beidne Chandli uf Zofige abe zomene Golschmied om die Beide Chandli zo barer Mönze z’mache. Om d’Härkonft vo dere gschtollne War chönne glaubhaft z’Bezüge, hed är eigehändig es entsprechends Erbschriftstück entworfe, eis wo de Chäufer de au werklech volländs öberzügt hed.

Trotz gueter Verschleierigstaktik om sis Dudiom, heds de doch Do ond Dete öppe es Gröchtli gäh, wo au no bes noch Mänznau vordronge esch. Die besorgte Öutere hend de afo handle, ond hend de Familierot zämegrüeft om en geeignetti Massnahm för dä jungi Porscht chönne z’Ergriffe.

D’Familierot hed chorzom Bschlosse, dass em Jöry sini Flausejohr söttid de verbi si, ond dä Bueb jeze onder d’Hube müessti. Es Brütli us de Nochberschaft esch schnell gfonde worde ond me het de Jöry is Gebät gno. Me hed de em Grote doch Vernonft aznäh, ond das för en usgwählti welligi Wybervolch doch z’Hürote. Die wörd em de scho e Tschubbele Chend is Hus stelle ond är de somet kei Zyt me för Anders hätti. Sini Brut, s’Heddali vo de Chalchtare obeabe, esch Füür ond Flamme för ere Jöry gseh, nome esch de dodrus emänd doch nüd worde. De Brütigam hed sech partout verweigeret ond hed sech ned wölle vor de Altar lo Zitiere.

Chorz drufabe esch em Jöry sini Muetter Gschtorbe ond hed i erem Nochlass es paar Gölte, med de stattliche Summe vo hondert ond zwänzg Gulde, de verschedene Erbe hinterloh. Die Erbe, wo alli weder Läse no Schribe hend chönnid hend de gmeint, wemmer de scho en Läse- ond Schribfähige Schuel-meischter i eüsere Familie hend, denn söll dä doch för en grächti Erbteilig sorge.

Gseit ond e so Gmacht. No so gärn hed de Jöry die Sach id Hand gno ond verchauft die Gölte diräkt em Schuldner z’Pfaffnau onde zrog. Derbi sacked är das ganzi Gäud sälber för sech i, staffiert sech komplett neu Us ond nemmt au no grad en neui Stell als Lehrer wit ewäg vom Schoss, z’Ufhuse obe a. De Miterbe het är aber nüd dervo verzöut ond hed si monatelang Heghalte. Met de Zyt esches Dene de doch z’lang gange ond derzue auno z’Schmuch worde, als hättit si do scho öppis gahnt. Si hend vom Jöry verlangt, dass Är die Gölte bi de doch mehrheitlech ned läsefähige Gschworene, em Gemeindrot vo Mänznau voleggi oder si hinterlegge müessi. Do Är aber weder Gölt no Gäld hed chönne vorwise, heder dringend noch emen Uswäg gsuecht. Das hed en ufne Fisi Idee brocht damit är us dere scho halb zuezogene Schlinge emänd doch no chönnti usegompe.

Us siner Zyt als Altardiener z’Mänznau hed är no gwösst, dass i de Sakristei en uralti Cheletrocke voller Wertpapier omestoht ond das scho johrzäntelang. Är hed die Trocke de dornoschet ond derbi zwe Gölte uf de Name Wandeler us vergangene Zyte, näbscht föfzg bare Gulde gfonde. S’Gäld het är för sech abzwackt ond vo de Gölte hed är, dank sim Schrib- ond Fäuschertalänt, neui Abschrifte gmacht, repektivi usgstellt. Usgstöut hed är die beide Gölte uf ne wit Abwäg glägne Hof am Soppesee. Aut’s Pergamäntpapier ond derzue es alts Willisouersegou, samt rotem Lack hets i dere Trocke au no grad vorrätig gha.

Handle ond Tue, esch Not am Ma gseh ond de JörrS hed grad Beides gmacht. Zo send die zwe halbwohre ond neualti Gölte onder sine gschickte Hände entstande. Die gstollne alte Gölte hed är de weder wohlweislech zrogg i Trocke gleid. Das darom wöu de Gschworini Chelemeier, en Wandeler gseh esch ond dä hätti, obwohl är ned sehr guet Läse ond Schribe hed chönne, dem Ex Altardiener Jöry hätti chönne uf d’Schliche cho. De fascht zwänzgjährigi hed somet chönne sis Risiko vom dem Betrog ond de Fälschige minimiere. Niemer vo de Erbe, ond au ned die vo de Gmeind bschtellte Gschworen hend bim Vorwise vo dene neualte Gsiglete Gölte Verdacht gschöpft.

Z’Lozärn inne esch de Jöry de uf d’Suech noch emene Chäufer för siner falsche Papier gange. Zerscht hed är die Papier de Barfüesser abotte. Die hend en aber us momentanem Gäudmangou de Jöry a de Grossrot ond Richter am Nünergrecht, Joseph Wising, witer verwese. Dem hed das Segou uf dene Urkonde, usgstöut vom Vogt vo Willisou, schinbar de voll vo der Wahrhaftigkeit öberzoge. Es esch zom Abschloss cho ond de Rechter Wising hed em Jöry im Restaurant Rabe z’Lozärn bari 240 Gulde uf d’Hand uszahlt.

Chorz drufabe esch de dä Schwindou de dochno ufgfloge ond de Jöry Albrächt esch zor allgemeine Fahndig usgschrebbe worde. Gfonde hed mer en a sim Arbetsplatz z’Ufhuse obe. Onder heftigschtem, aber au tätlichem Werderstand hed de Willisouer Weibou, z’äme med emene Landschroter dä Jöry feschtgno ond en i Torm uf Willisou abe verbrocht.

Viermol i Folg hed en de Rotsrichter i dem Torm Verno, ohni dass dä Börschtu au nor eis einzigs Vergehe hätti zuegäh. Wo de Mattei am Letschte gseh esch, ond de Delinquent emmer no ned hed wölle Zügniss ablegge, esch mer de zom Marter öbergange. A beidne Arme henderzi Ufghänkt esch de Jöry worde, bess är de ändleche alli sini begangene Missetate, schliesslech doch no Gschtande hed.

Z’Mänznau inne ond au z’Rusmou hed me das Prozedere agschpannt verfolgt. De Familie  vom >Jöry  ond au velne andere Lüt esch de klar worde, dass es allfälligis Urteil i dem Fall be Grecht, streng aber au grausam wördi si. So esch es de au Gseh ond de Jöry esch de au med sim eigete Tod konfrontiert worde. D’Familie z’Mänznau ond au gwössi Lüt vo Rusmou, hend drufabe en Bittschrift a de Grossi Roth grechtet. De Roth als letscht entscheidendi Instanz söll in Abetracht vo de blühende Jogend vom Deliquänt, doch sölli Gnad vor Rächt lo gälte ond zomendescht en Läbe lo. I dem Bittschribe hend sech au no grad zwöi ledigi Wybsbilder agschlosse, ond hend welle, noch «altem Rächt» de Todeskandidat gradome Hürote, om en vor de Herechtig chönne z’bewahre. Das alti Rächt dorom, wöu zor damalige Zyt im Volk de Aberglaube vorgherscht hed, dass wenn es ledigs oder verwittwets Wybsbild sech bereit erkläri, de Todeskandidat ab Platz sofort z’Hürote, de dä de Vreschont wördi wärde. S’pikanti a dem Atrag a de gnädige Roth vo Lozärn vo dene Froue esch derbi gseh, dass die Einti Hürotskandidatin grad äbe die vom sim Vater usgläseni ond vom Jöry no so verschmähti Brut vo Frühner esch gseh. D’Absag a d’Familie, Frönde ond a die beide Bittstellere esch de au prombt vom Roth erloh worde. S’Urteil, esch a dem chum zwänzgjährige no so intelligänte Georg Albrächt, am füfte Dezember im Johr sebezäh hondert ond vierzäh am frühne Morge, no bevor es Hell worde esch, Vollstreckt worde.

30.  32. Buebe Chöubi im Adlersaal z’Willisou

Die eigentlechi Chöubi findet im Henderländer Grafestädtli vo je här scho immer am dritte Sonntig im Oktober statt. Es heide Fäscht för jong ond alt. Jedes Willisouer Chend, meischtens met emene Chöubibatze usgstattet, hed die zwe Täg, de Chöubi-Sonntig ond de nachfolgendi Märttag am Mäntig, chum chönne erwarte. I dere no vorelektrische Zyt im frühne nünzähnti Jorhondert, send Attrakzione wie Ritterle, Chäszänne oder Sackgompe genauso so höch im Kurs gstande, wie s’Dräije vomene Hälihärz förs neuschti Gschpusi. Au s’Heibringe vomene Stapou «Seikali-Läbchueche» esch Gang ond Gäb gseh ond esch sehnlechscht vo Allne Deheime zom z’Nacht erwartet worde. Au es vo Hand betrebnigs «Rösslispel» heds damols au scho gäh. Öpp das scho damals vo de z’Willisou bekannte Familie Wyss ufgschtellt worde esch, das esch ned Öberleferet. Item, das Cheleweihfäscht hed werklech alli, öb Jong oder Alt, Bürger, Handwärker oder Buur magisch azoge. Nome ei Sorte vo Mönsch hed meischtens a dem Chöubi-Spektakel ned chönne ond ned dörfe teilnäh. Mägd ond Knächte vo de Buure ond die Agschtellte vo de Hushaltige z’äntome ond ned nome die vom Städtli. S’Gsindou, auso d’Lohnarbeiter hend müesse deheime d’Stellig halte, s’Veh Versorge ond zo de jöngschte Goofe luege. Chorzom si hend ned chönne a dene allgemeine Fäschtivitäte teilnäh. Seie, äbe «s’Gsindou» hed jedoch gwösst, dass im November am Donnschtig i de Woche vo Katharin d’Möglechkeit bestande hed, ned nome d’Stell chönne z’Wächsle, sondern a dem Tag hed au en «Buebe Chöubi» chönne (müesse) stattfinde. Das aber nomme de, wenn drü «Chilbi-Buebe», de Platzmeischter ond siner beide Ghülfme, sech finde ond en entsprächende Wirtshusbsitzer med ene en Vertrag abschliesse tuet.

Worom gots de eigentlech annere söttige Buebe Chöubi?

Die Buebechöubene hend in erschter Linie do derzue dient, dass au das gemeine «Gsindu», also d’Lohnempfänger Möglechkeit gha hend, en hürotsfähigi Partneri oder Partner besser oder nöcher chönne könnezlehre. D’Knächte ond d’Jungmägd uf em Land hend johri ond johrus fascht kei Möglechkeit gha enand z’Begegne. Einzig zo Katharine ond au a Lichtm*äss, de traditionelle Kündigungstermine i de Landwirtschaft ond teilwis au im Gwärb, hend sech do derzue vorträfflech anerbotte. A dene Öbergangstage, vo eim Platz oder Stell zor Andere, hed sech das so ergäh. Vor allem zo Kathrin, wenn s’Wätter zwor mängisch nömme eso amächalig aber aber doch no akzeptabel gseh esch, send söttigi Aläss doregführt worde. A Liechtmäss, im täufschte Winter med teilwis meterhöchem Schnee vor em Hus, hed sech so en Alass nome schwärlech lo dörreführe. En Alass brucht en Ort, Regle ond au en Organisation wo Verhebe tuet om e söttige wichtige Alass med Spys, Spel ond Tanz ribigslos chönne z’Verastalte. Zom einte esch do de Wirt als Hauptvertragspartner. Ned öppe en Pintewirt wo nome Wy ond Schnaps hed dörfe Usschänke. Nei, es hed en Wirt med Tavernerächt, das heisst eine wo hed dörfe Spys ond Trank serviere ond dezue Hochtzyte, genauso wie obendlichi Veranstaltige darf Usrichte, müesse si. S’Wichtigschte amene söttige Alass esch aber gseh, dass die angehende «Brüttli» ond eri Chilter gnüegend Platz vorgfonde hend om s’Tanzbei die ganzi Nacht chönne dörrezschwinge.

De Adler z’Willisou, es Hus med Tradition zrog bes id Zyt vo de Freischarer ond vel Platz esch genau de richtigi Ort gseh om en söttigi Buebe Chilbi chönne ab zhalte. Scho am Tag vo de normale Chilbi, am dritte Sonntig im Oktober hend die Drü Frönde ei Platzmeischter met sini Ghülfme, en Vertrag met em Wirt vom Adler för die Buebe Chöubi ufgsetzt. De Wirt stellt ei grossi Sach zor Bedingig, dass die Drü Chilbi-Buebe gmeinsam för alli dem Wirt enstandene Ufwänd söllid hafte. Sie send es wo letschtverantwortlich mindestens föfzäh bis zwänzg ledigi Tanzpärli müend Ufbiete. Sötti das ned der Fall sy, so findet die Chilbi gar ned erscht statt ond die entstandene Chöschte müend dör die Drü Begliche wärde. Auso es chli grosses Risiko esch es de scho gseh för die angehende Platzmeischter i de Verantwortig z’Sto. Derzue chond no d’Gage för de Handörgeler ond eventuell au es paar Bläch- ond Strichmusiker, die si au no hend müesse irgendwie ufbringe. De Wirt sinnersits sorget derför, dass die entsprächendi Rümlichkeite för alli Teilnähmende iwandfrei zuegängig send, ond dass die Musikante gnueg Wy pond Spys gratis bechömmid. Au amene guete Menue för alli met Soppe, Haupttisch ond emene Nohgang, heds de ned dörfe fähle ond das werd pönktlech uf die Sebeni am Tanzobig allne för Teilnehmende serviert. Das söll Bode för die langi Tanz- ond Spelnacht gäh ond esch as Verpflichtig em Wirt sini Sach gseh. Tranksame, das heisst de Wy ond die Schwarz,  send separat berechnet worde ond hend müesse vo de Teilnämhmer sofort bem Wirt begliche wärde. Alles anderi esch Sach vo de Drü Platzmeisster. Esch einisch die Chilbi «Verdingt», das heisst vertraglech greglet, so esches jeze as Ufbiete vo allne Chöubi-Meischti ond erne Begleiter de Chöubi-Buebe gange. Die send näturlich z’äntome verstreut uf em Land ond im Städtli i Brot ond Lohn gstande. Vetrag ond Pflichte send abgmacht ond au s’Datum vom Aloss esch bekannt. Jeze gots as «Usgäh vo de Chilbi-Chund” uf alli Höf ond alli Hushaltige met onverhürotete Mägd ond Chnächte i Land ond Stadt. Die Ufgabe hend im Johr achtzähhondert ond zwöi, grad, metzt i de helvetische Zyt, drü Platzmeischter-Frönde dörfe agoh. De Jungchnächt Kari vom Schlosshof, de Mälli vo de Schwyzermatt, de Seppe-Toni, ond ned z’etscht de Schnapshousi sin Ghöufme, de Hagou-Hans hend vierzäh Tag vor dere Tanznacht allne Hürotswillige ond unbescholte Ledige uf Hof ond Hus d’Chond to. De designierti «Oberplatzmeischter», i eusem Fall de Kari vom Schlosshof, hed sech im Sattou met ere «Angschtröhre», blauwysser Scherbe ond emene Tschoppe med güldige Chnöpf uf de Wäg vo Hof zo Hus gmacht. Am Ziel acho fod Är lutstarch med em Verchünde vo sinnere Botschaft:

En hochwichtigi Botschaft han Ech z’Verchünde

Allne die Zuelose ond s’Glaube wönd, tüent mer Abgsannti vo de

witverrühmte Gmeind, Willisou Land ond Stadt zu Wüsse chond,

dass Roth wie Bürger de Entschtloss bewilligt hed, abzhalte

wie vor Eh ond Jeh zor Stond, en Buebe Chöubi im Adler met em Grond:

«Will i Ledi wot Hochsig ha, hend Meitli höchscht Zyt z’finde e Ma;

Drom tüent mehr Willisouer Knächte ond Magd dä wichtigi Schritt

ond suechid by Sankt Kathri eri Förbitt.

Sode, es sei euch allne Chond, dass kommends

Kathrine-Donschtig-Märt zor gwohnte Stond am Nomitag,

bem Adler-Jang im Saal ond au i de Beiz

en extra loschtigi Chilbi führt us.

Zo dere sen $alli Buebe ond Meitli die ledig ond no ganz Gsond,

Fröntlichscht Yglade dör min Mund.

Au d’Bör**ger ond Lüt die wöttit teilnäh am «»Parteie-Tanz»

Send Eus am Obig i de Gaschtstobe ufs härzlechschte Wöukomme.

Schlosshof Kari, dä bont dekorierti Oberplatzmei-schter tuet sin Spruch met vel Härzbluet o no grössere Hoffnig uf velne Höf ond vor mängem Hus lutstarch chond. Me heisst en ond siner Begleiter, de Einti met Trompete ond de Anderi met ere Schälle uf de Ross hantierend uf de Höf Willkomm. Si wärdit öberall zom Vesper oder zue emene «Schwarze» dör Bureslüt iglade. Lang chönnt si de aber alle n**ed blibe, wöu d’Wäge send wyt ond Zyt drängt, om die mindeschtes gforderte zwänzg Tanzpärli chönne e Zuesag als Chöubi-Tanzpärli ablochse. Do ond Dete uf sellem Hof oder Hus, het me zwor scho lang gahnt Wer uf Welli chönnti Agsproche wärde. Jedoch veli vo dem Gsindou, die oft Allei uf wyt abglägne Ghöft Dienschtverpflichtet worde send, hend fei e chli Schüch to. Es hed vel Öberredigskonscht vo dene drü «Usrüefer» brucht om vor allem d’Chnächte derzue z’Bewege, en Obig lang met einere s’Tanzbei ond au mängisch e chli me sölle z’Schwinge. Hed eine vo dene chnuschtschüche Chnächte zwor veli Träum, aber no wenig oder gar gar kei Zugang zom wybleche Gschlächt gha, so send die Drü Frönde id Bräsche gompet o*nd hend vermettlet. «Ech hätti der es Gschpänli vom Chanzu hendeföre, hesch Interässi?. Es gfälligs Meitschi ond de bigott kei Hotsch oder gar e Trampou. Ech chönnt si jo froge öp si met der ad Buebe Chöubi wetti cho. Besch Iverstande, auso de machemers grad eso».

Si hend om jede Chilter kämpft ond jedem Würdige s’Verspräche abgno, dass är zo dere Buebe Chöubi de au wirklech met «Sinnere» Chöubi-Partneri Erschiene tuet. Hof om Hof hend die drei die ganzi Landschaft abklapperet bevor sie de au i de Hushält vo de Bürgerschaft im Städtli vorstellig worde send. Bem wybliche Gschlächt, auso de Mägde, esch s’Uffordere es bezzali ringer Gange. D’Chöubi Meitschene hend jedi Glägeheit wohrgno om de Ma förs Läbe doch no chönne Könnezlere. Jede no ledigi ond wördigi, Magd esch vo de Platzmeischter ufgsuecht worde om ere die einzigartigi Glägeheit schmackhaft z’mache. Alli Regischter hend si zoge ond hend au do ond dete zwösche de Zile lo Verlute, welli buschbere «Manne» uf dem Alass zor Verfüegig wärdit oder chöntit stoh. Nur uf eis hend die Frönde müesse wie en Häftlimacher druf achte, dass sie ned öppe e falschi «Jumpfere», auso Eini wo es «Unehlichs» ugfgstellt hend, düent Ilade. Söttig Froue ond Mägd hends de jo ned dörfe zom Tanz aspräche. Söttig hend als Unwördig golte, egal ob si «Freiwillig» oder «Unfreiwillig» zo ehrer Muetterschaftsehr cho send.

Im Johr Achtzähhondert ond zwöi esch de Sankt Kathrintag grad uf ne Märtdonschtig troffe. Das hed dem ledige Tanzobe im Adler grad no meh Uftribe, aber au meh «Parteie-Kondschaft» brocht, was wederom de Drü Verastalter ongemein entgäge cho esch.  Veles esch no z’Bsorge ond z’Organisiere gseh, om dem Alass au werklech Grächt z’wärde. Zom einte wärid de no gnüegend Herbscht-Mäie för alli Tanzpartner z’Bsorge z’gseh. S’Chöubi Meitschi bechonnt sone Mäie vom Veraschtalter gstöut ond muess die vom Bueb am Huet oder de Chappe vor erem Chilbi-Partner guet Befestige. Sötti die Mäie während em lange Tanzobig hingäge z’Bode gheie, so hed das als ganz schlächt’s Omen golte. Zahle müesse hed de die Mäie de Tanz-Chilter, z’äme med em Choschtgäld förs Chöubi-Mohli. För es Pärli send em Chilter so öppe föif bes sächs Franke Chöschte entstande. Trinkgäud ned imbegriffe. De Wy hed de Wirt im Saal nome Fläsche wis verchauft, ond au dä hed müesse kauft wärde. Vel Gäud för die damaloigi Zyt, aber d’Ussicht uf dem Tanz eventuell siner «Zuekönftige» z’Begägne esch es allewil der Wärt gseh, sech einisch im Johr id Chöschte z’Störze. Platzmeischter säuber hend e ganz Bsonderi Maie am Huet treit. Meischtens esch das e bsonders grosse ond guet schmöckende blühende Romariebond gseh. Gschpusis  (Chöubi-Meitschi) vo dene drü Frönde hend  i dem Fall do die ganzi Sach öberno. Es esch en Ehr för die usgwählte Chöubi-Meitschi gseh, de Schlosshof Kari, de Schwyzermatter Seppetoni ond au em Störbrönner sin Ghülfme de Hagou-Hans ganz bsonders usepotzt ond bont Gschmöckt si. Die Drü hend i dene Tage aber no ganz anderi Ufgabe gha, die si hend müesse Agattige. En Täferchranz hed müsse häre, bsorgt ond derzue au no agfertigit wärde. S’Täfer, das heisst s’Wirthusschild vom Adler hed a dem Tag Zuewachs vomene gflochtne ond blau-wyss bonte Wydechranz becho, das als össers Zeiche wo die Buebe Chöubi au werklech stattfindet tuet. 

Pönktlech am Kathrin-Märt-Nomittag, chorz vor de Drüne, hend sech alli Chöubi-Meitschi ond Buebe am vereinbarte Ort hender em  Rothus vor em Tor bi de «Schaal» troffe. D’Meitschene hend afo erne Chöubi-Partner d’Maie a Tschoppe oder ad Kappe z’binde. Si säuber hend sech scho vo Hus us med ere Herbschtblueme gschmöckt. Die Einte hend das Blüemli dezent am Rever treit, die Andere die Forschere, hend sechs ned lo näh s’Blüemli es bezzali provokant im «Grüebli» vo erem Usschnit z’Präsentiere. Me esch sech so scho vo allem Afang a es bezzali nöcher cho, ond hed sech so es erschts Mol es bezzali chönne Gspörre. Onder fröhlichem Glächter ond hie ond do e Juzzer, hed me sech i Zwöierkolonne be de Schalgassmetzg igstöut ond esch onder de Begleitig vo de Musikante gäge Spitougass abegschpatziert. De links före gäge z’Sonne esch mer de bim Hotel Lion d’Or id Hauptgass ibogge. Kathrinemärt Bsuecher hend willig en Gass böudet ond hend hender vehohlener Hand fascht es bezzali nydisch zuenenand gmeint:

Los Eis…

Em Adler obe spellt höt d’Musig

Em Adler obe esch höt Tanz

A dere Buebechilbi esch e «Tontirozzete» im Gang.

S‘Empfangskommite, die usepotzte Platzherre met erne Meitschi, ond de Wirt met sim Personal, send parat gstande om die illuschtri Gsöuschaft chönne gebührend Empfo. Chum im Saal obe acho hend die Päärli Tanzflächi onder de Kläng vo de Musiker zor Gänzi i Beschlag gno. Voller Elan esch die «Schwoff-Nacht» gstartet ond dene vormals eher schüch wirkende Chnächtli ond Mägdli esches ondereinisch so ganz «Andersch» worde. Schüchi Blick send sech begägnet ond send do ond dete au es bezzali vertäuft worde. Meh hed sech i sim Gägeöber nomme welle vo de beschte Site zeige. Kei Tanz hends usglo, onder de wache Auge vom Tanz-Platzmeischter, dä wo derför sorget, dass alles Rächtens zue ond här go tuet. Am sächsi hend Musikante s’erscht mol ufghört spele ond send met de Andere zom Chöubi-Möhli a die deckte Tisch ghocket. E gueti Fleischsoppe aus erschte Gsang esch Ufteschet worde, gfolgt vo emene igleite Brote, bruner Sosse ond dezue e feine Häpperestock ond Bohne. Das hend sech die Päärli ned zwöimol lo säge ond hend Zuegschlage wie en Fuhrme  wo scho ganzi zwe Täg med sine Ross unterwägs esch gseh. Es Götterli Wy oder zwöi hend au ned dörfe fähle, ond kei Chilter hed sech lo Lompe, em Chöubi-Meitschi, aber au sech sälber öppe z’Missgönne.

«S’Dessert get’s de spöter», seid de Oberplatzmeischter zo sine illuschtre Gäscht noch em Möhli. Är fordered Musiker uf witer zom Tanz ufzspele bes zor  Stond won är wördi de zom «Parteie-Tanz» Ufrüefe. Witer esch gange med em Nöchberle ond täuf id Auge luege, sodass de Einti oder au die Anderi erschti Azeiche vo gläsig verliebte Chöubi-Äugli becho hend. Es verschmitzts Lächle, ond do wie dete tuet me sech scho d’Händli hebe. Herrschaft, er wirkt dä cheibe Buebe-Chöubi-Tanz. Das hed Mänge möge dänke, wo är zom Xte mol «Sini» föreführt zom Ringoutanz. Zor no grössere Uflockerig vo dere Rondi verastalte die drü Platzherre jeze au no «harmlose» Speli wie «Partnerwächsou» oder es Möntschi gäh, aber de nomme uf d’Bagge, ond das während em laufende Tanz. Met’zst i dere zwöite Ufwärmrondi stot de blauwiss dekorierti Oberplatzmeischter med sim Angschröhre-Monster-Huet uf de Tanzflächi ond rüeft so Lut er nome chan: «Parteie Tanz»!

Mogsmüsali Stöu esch es ondereinisch worde im Saal. D’Musig hört sofort uf med Spelle, rumt z’äme ond disloziert abe id Gaschtstobe, äbe zo de sogenannte Parteie. Derwil get de Kari de Befähl, dass alli Meitschene sech Rächts vo em söllid poschtiere ond seid, mer gönnt jez abe id Gaschtstobe alli metenand. De Buebe get är de gueti Rot sech jo ned öppe z’Eschauffiere om das was jeze chöm, es müegi äb si. Dänket dra, d’Chöubi-Meitschne send zrog be Euch imene Stöndli oder au zwöi. Hockit häre ond bschtellit e Fläsche vom Bessere, sodass es Euch ned läng werd ond machid jo kei Seich. Du Seppe-Toni passisch mer Uf, dass keine Randaliert ond Hagou-Hans, du chonsch med mer ond kassiersch de Tanzbatze, wo esch verlangt. Chorz vor de Gaschtstobe mahnt är au no d’Meitschi: Dänkit dra, wersch vo eire Partei Ufgfordered de gang met Em zom Tanz. Das bringt eus allne de Batze wo eus jeze no fählt, förs gschpeseni Möhli ond das ganzi Drom ond Dra. Auso de, ned so Schüch Meitschene ond frösch dranah bim Tanzbeischwinge be dene «Honorable» us Stadt ond Land.

I de Gaschtstobe be de Agschbrochene esch mer voller Erwartig, wo die Chöubi Meitschi, eini «schöner als die Anderi», iträtte send. Die Einte hend Stellauge gmacht ond die clevere hend s’Portmonnai zückt ond noch em Hagou-Hans grüeft. «Wa choscht e Rondi met de Jompfere-Magd» hends gfrogt. «Mindeschtens föif Batze, es bezzali meh lid au no uf de Hand» meint Hagous-Hans. D’Musig spellt uf zor erschte Rondi med dene güebte, meischtens aber verhürotete Tänzer. Eine tanzt güebter als de Anderi med emene sone junge Meitschi i Arm. Hie ond do rötscht bim Schwofe, em Einte oder andere öppe e Hand det häre wo si ned hätti sölle si. D’Chöubi-Meitschi klärit jedoch meischtens souverän die ganzi Situtaion. Veli buechid grad drü Tänz med em gliche Meitschi henderenand.Zom guete Glöck, esch de Chöubi-Chilter ned omenand. Potztusig wörd är das alles Wösse, so wär de Fürio im Dach nor ei Garant. Zom Glöck got die Schosse nome grad zwöi Stonde lang. Gäge Mitternacht esch schloss met «Frömdgo» ond Meitschene kehrit Zfrede weder zrogg ufe de Adlersaal. De Kari verköndet lutstark, «s’Fäscht esch grettet ond Chöschte send deckt» ond zeigt allne wo s’wönt gseh de prall gföuti Seckou voller Batze. Öber die genaui Summe do schwigt är sech us, denn das esch Sach vo de drü Platzherrefrönde.

S’Nohmol stoht no us ond de Wirt bittet zo Tisch. Es geht en doppleti Merinque med vel gschwongner Niedle ond es Schwarzes derzue. Noch dem Süesse Päusli gots de ändlech weder as Musiziere ond Tanze, das de dörre dor die ganzi Nacht. Eis muess mer dene Meitschi ond Buebe z’guet ha, si hend Usduur ond stönnt voll im Saft. Zwöi oder Drü Päärli hend sech gfonde, die verschwende chorzom hendernand as Bord vo de Wiggere, om dänk s’Erschtsmol e chli metenand goge  z’Schmuse. Öb de meh drus esch worde , das weiss me ned.  Chorz noch de Vierne brächid die Erschte uf, om bi Zyte weder chönne uf ofem Hof ond by de Arbed t’si. Die Andere send blobe bes Taged hed gli noch de Sebne a dem Frytig noch Kathrin. Erscht s’Johr druf hed me mängisch de vernomme wär seg Zämme cho ond wär au ned.

31.  Wörterbuech för henderländisch "Ungüebti"

Hinderländisch	Erklärung
Abhöutig	Stotzig / Abhang
Abligge	Schlafen
Agschtöut	Streich
Ahäuiu	Brotanschnitt
Allizäme	Alle zusammen
Alpgeischt	Alpgeist
Ankebock	Butterbrot
Änziloch	Ort Napf
Änzilochmanne	Änzi Geister
Änziwiggere	Fluss Napfgebiet
Ares	Waldrand
Aupott	Immerzu
Bääye	Getostet- Brot
Balari	Betrunken
Balari	Betrunken
Bärgmänndli	Gut Geist
Baselidang	Zeitvertreib
Baselimang	Handkuss/Flattieren
Bätler	Dickes Weinfass
Bätteri	Klageweib
Bätzi	Schnaps
Bei Strecke	Beine hochlegen
Bisiwätter	Ostwindwetter
Blöijele	Blaue Flecken
Blooge	Necken
Bloose	Blasen
Blootere	Blasen Fuss
Bodeänzi	Ort Napf
Bodesorri	Kleinwuchs
Bondhogge	Bauklammer
Bosge	Anstellen
Böugere	Zahnfleisch
Böuggere	Pilgern
Böölima	Schreckgespenst
Boum	Baum
Brännte	Milchkanne
Brönnts	Gebranntes Wasser
Brösmou	Brotsamen
Bschöttloch	Jauchegrube
Buechwiggere	Fluss Napf
Butig	Werkstatt
Chachali	Kaffeetasse
Chacheler	Alleskönner
Chanuseri	Geizig
Chanzupfarrer	Ort Rohrmatt
Chanzusagebach	Fluss Rohrmatt
Charer	Fuhrmann
Charersaubi	Schmiermittel
Chelezyt	Turmuhr
Chetti	Kette
Chilter / z’Chilt go	Freier / Besuch seiner Dame
Chind (…ond chegou)	Kind (alle Zusammen)
Chlitüschler	Kleinkrämer
Chlotteri	Verschwender
Chloz	Stam / Geld
Chneuplätz	Fasnachtschüechli
Chnipperi	Geizig spitz
Chnöbou	Stecken/Stock
Chnorzi	Kompliziert
Chnupersager	Kleingeist.
Chodere	Spucken
Choderi	Speuzen
Chöngou	Kanninchen
Chönne	Können
Chöue	Schöpflöffel
Chresme	m. Chrisma salben
Chresmer	Bischof
Chrotthütte	Ort Napf
Chrotthütte	Ort Napf
Chrüsimüsi	Durcheinander
Chrüterfee	Kräuterfrau
Chrüterlisi	Kräuterfrau
Chrütermandli	Kräutermann Geist
Chüderle	Schmeicheln
Chute	Starkwind
Chuenägeli	Frostbeulen Jucken
Contrebandier	Schmuggler
Dänewäschwasser	Spühlwasser
Dängele	Sense Dängeln
Dänne	Drüben
Dänne Go	Rübergehen / Tod
Dräck am Stäcke	Unreines Gewissen
Es Schwarzes	Kaffee «Henderland»
Fädere (id … go)	Feder /Schlafen gehen
Fägnäscht	Zappel Phillip
Fazenetli	Nastuch
Figge	eischlaf-er
Figguretle	Rumspielen
Finöggali	Zierlich
Flohbrünzle	Kleinschiss
Fluehötte	Ort Napf
Föddali	Po Rumschwänzeln
Föif	Fünf Zeit
Föifbatze	Fünfzig Rappen
Fröscheloch	Ort a. Napf
Fuehrwärch	Pferdetransportwagen
Fürkauf	Aufkauf  Waren Dritter
Füürloch	Ofentor
Gagalari	Unbeholfener
Galöri	Unbeholfener Kerl
Gänggele	Unnütz Einkauf
Garbebändou	Seil zu Garben machen
Gäudseckou	Geldsack/Portmonnaie
Gäudsekou	Geldbörse
Geissgratfluh	Ort a. Napf
Gemeindstrokke (hist.)	Gemeindearchiv
Gfögou	Kleinkram
Gfögougschicht	Unwahre Geschichte
Gfööu	Gefälle
Gfozz	Unnützdes Zeugs
Ghuset	Wohnen
Ghuuset	Sparefuchs
Giftschisser	Miesmacher
Gimmermee	Unersättlich
Ginnöpou	Kleinkram
Gitzimischt	Kleinmist
Gloggere	Henne mit Kücken
Gmeinalp	Ort a. Napf
Gogger	Kuchuck
Gohn	Schöpfer für Jauche
Göi	Gehen
Goldige Trämmou	Goldbarren
Göppou	Altes Fahrzeug
Gösouchöbou	Abfalleimer
Gotterepotzer	Flaschenreiniger
Grächtigkeit	Ein Stück Land, Wald,
Grind	Kopf Maske
Grözzemandli	Jungtannen Geist
Grozzli	Tannsetzling
Gschmädderfräsig	Wählerisch
Gschmalbartlet	Ohne Geld
Gschprängt	Eile
Gschtellasch	Unordnung
Gsöchti	Krankheit
Gült(en)	Schuldbriefe
Guschi	Bett
Guutscheli (Coucher)	Wiege/Schlafen
Gwaggele	Schwanken
Gyznäpper	Schmalhans
Hääl	Eisig
Häftlimacher	Hundertprozentiger
Hagschlöpfer	Zaunkönig
Häli	Heilen/Süssigkeit
Hampeissi	Ameisen
Hängscht	Ort a. Napf Pferd
Hänkuplüsch	Badetuch
Häppoere	Kartoffel
Hausbändu	Kravatte
Häusig	Strick
Heidewybli	Waldfrau
Heiter	Hell
Heckou	Kälteriss im Finger
Heggou	Sackmesser
Heuwänder	Heu Wend Maschine
Höbschali	Vorsichtig
Höbschlig (gi)	Achtsam / hübsche Frau
Hochänzi	Ort a. Napf
Hocke	Abasitzen
Höische	Verlangen
Höll	Hof a. Napf Hölle
Honri	Hochdorf
Hooraff	Tornister
Hotsch	Ungepflegt Frau
Höute	Neigen
Hübali	Ort a. Napf
Hudigäggeler	Volsmusik
Huschali	Unbedeutend Frau
Hüsligölle	Jauche Hausabbort
Hüsu	Hüswil
Hut ond Hoor	Alles Zusammen
Huuse	Sparen
Item…	So sei es, wie es ist…
Jüstämänt	So ist es
Kaffisebbli	Kaffeesieb
Kamtrom	Sekretär
Karsompu	Unordnung
Kudemänt	Kungeben
Laferi	Schwätzer
Landjäger	Polizischt
Larifari	Unsteht Mensch
Lätsch	Missmutig
Lätsch	Trauriges Gesicht
Lesme	Stricken
Leutsch	Unnützes Fortgehen
Liberemänt	Befreiend
Lismer	Pullover
Mälli	Melker
Mänzbärg	Menzberg
Mänznou	Menznau
Maschgere	Fasn. Maske
Meitschi	Mädchen
Määs	Luzerner Chilbi
Mer Göi	Wir Gehen
Mer hei	Wir Haben
Mertou	Wurm
Mertou	Regenwurm
Merzefläcke	Sommersprossen
Met de Hühner niedergo	Früh Schlafen gehen
Metou	Wurm
Miesch	Moos
Moore	Muttersau
Möschteler	Trinker
Möuch	Milch
Möuchschlonge	Milchhaut
Muetterseeleelei (moi toute seul)	Alleine sein
Mugxsmüsali	Stille
Munifisou	Peitsche
Munifisou	Peitsche vom Bullenschwanz
Napfchrüter	Napf Kräuter
Niedercho	Geburt
Niedergo	Tod
Niffele	Iful/Bischofshut
Nocheibe	Nachrennen
Noderi/e	Unsteht Mensch
Noile/Schluune	Schlaftrunken
Nöisle	Schnausen
Nörgeler	Stenkerer
Nütali	Unscheinbar
Öber de Jordan…	Sterben
Oflätig	Unartig
Opfersei	Ort a. Napf
Paraplüü	Regenschirm
Pfluttere	Unförmig Frau
Plange	Sehnsüchtig Warten
Ploderi	Nonsens Sprechen
Plöffer	Aufschneider
Prants (hist.)	Gebranntes Wasser
Puntenöri (Poit d’honneure)	An der Ehre packen
Quellerettli (A quelle heure)	Wieviel Uhr haben wir
Räbise	Kratzbürstig
Radiboz	Aufessen
Ritterloch	Ort a. Napf
Rossweid	Ort am Napf
Rüdis Stübis	Alles Weg
Ruech	Unsanft
Rüüüdig	Toll
Säddle	Beischlafen
Schädou	Schädel
Scharre	Werben Graben
Scheesä	Einspänner Unbeholfene
Scherpe	Schal
Schissderdri	Unwichtig
Schlöflüüs	Müde sein
Schlottere	Frieren Zittern
Schlotterete Götti/Gotte	Taufe Pate/Patin
Schlune	Dösen
Schmörzeler	Geizig
Schmuser	Schmeichler
Schnäg	Transportmittel/5Franken
Schnapsvogt	Alkoholbehörde
Schnättere	Unnütz Reden
Schnauser	Probieren
Schneeie	Schneien
Schnitz	Fruchtspalte
Schnorregiege	Mundharminika
Schnösu	Süsser Mann
Schömou	Schimmel
Schträggele	Hexe
Schüblete (…bou)	Grosser Teil von..
Schwere	Phal
Schwetti	Viel von…
Schwömm	Pilze Schwämme
Schwömme	Schwimmen
Schwöue	Schwellen / Sieden
Sebble	Sieben
Sebe Siech	Toller Hecht
Seckle  / Abseckle	Rennen / Wegrennen
Sekou	Unehrlich/Schlitzohr
Serte	Milchschotte
Sidian	Toller Hecht
Söi	Schweine
Sörmou	Stenkerer
St. Joder	Ort a. Napf
Stächelegg	Ort a. Napf
Störmetzger	Kundenmetzger
Störmi (…cheib	Ungeduldig (…er)
Stormpfonzle	Stormlaterne
Sträggale	Hexe
Strouh	Stroh
Tammerselle	Dagmersellen
Toggali	Unbeholfene Frau
Tonntirozzete	Frivoler Tanzabend
Tonti	Unbeholfene Puppe
Törbele	Torfstechen
Trachsouegg	Ort a. Napf
Trübou	Trauben
Trucke	Grosse Schachtel
Tschättere	Schnatterlisel
Tschaupi	Unbeholfen Gehen
Tschoppe/Jüppe	Jacke
Tschoppele	Ein Haufen
Tschugger	Polizist
Tuherre	Obrikeit Beamter Vogt
Tuttiquanti	Alles wollen
Tüüssele	Schleichen
Ufs Ohr go Legge	Schlafen gehen
Vagant	Verbrecher
Verschnäpft	Verraten
Verseckle	Hintergehen
Versolle	Täuschen/Zuschlagen
Vornoschet	Verlegt
Wadebende	Gamaschen
Wäije	Fruchtkuchen
Wällebock	Seilzug
Wändrohr	Strahlroh
Wätterline	Blitze
Weidali	Schnell / Rasch
Weidle	Schnell machen…
Wetsch	Willst du…
Wiggerehötte	Ort a. Napf
Wilisou (..aw/ow)	Willisou historisch I-III
Willisou	Willisou heute
Wilmanne	Geister
Windeschiit	Mast zum Heu binden
Woog	Waage
Wörzlibörschte	Fegbürste
Wöue	Ich wollte…
Wööli (Ei)	Wohls
Z’Weder	Gegen den Strich
Zäni	Zehn / Zehnrappen
Zäou	Zell LU
Zäoue	Zählen
Zochthus	Gefängniss
Zöuwe	Zählen
Züne	Zäune machen
Zuun	Zaun
Hori	Fasnachtsweib